Κυριακή 7 Αυγούστου 2016

ΕΡΓΑΣΙΑ - ΕΠΟ 42

ΕΠΟ 42
«Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού»
2015-2016

Τέταρτη Γραπτή Εργασία της Γ. Β.


ΘΕΜΑ: «Αναπτύξτε το ρόλο της κοινωνίας πολιτών για την ενίσχυση ή αποτροπή των κοινωνικών συγκρούσεων. Αξιοποιείστε τη σχετική συζήτηση εστιάζοντας στην Ελλάδα της κρίσης.»

Bαθμός: 10

  
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 
1.       Κοινωνικό κεφάλαιο, εμπιστοσύνη και κοινωνικές συγκρούσεις
2.      Η κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα της κρίσης
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 
  
  
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η έννοια της κοινωνίας των πολιτών αφορά στο δημόσιο βίο μεταξύ του ιδιωτικού χώρου της οικογένειας και των πολιτικών εδράνων. Συναρθρώνεται δε και εξαρτάται από τις εκάστοτε κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές δομές και ποιότητες, με αποτέλεσμα να εμπερικλείει πλήθος ερμηνειών και πρακτικών υλοποιήσεων. Η δραστηριοποίησή της, είτε τοπικής είτε διεθνικής εμβέλειας, αφορά τα «κοινωνικά» και «πολιτικά δικαιώματα», αλλά και προβλήματα που αναδύονται ως συνέπεια της ανθρώπινης διάδρασης με το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον. (Αφουξενίδης, 2008:23-25)

Ιστορικά, η «κοινωνία των πολιτών» ταυτίστηκε με την άμεση συμμετοχή του πολίτη στη θεσμοποίηση του κοινωνικού γίγνεσθαι και την, εκ των κάτω, νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας, έτσι όπως, ακολούθως, αποκρυσταλλώθηκε στην έννοια του «κράτους» (Τζον Λοκ). Συνδέθηκε, επίσης, με την αγορά, ως πεδίο δραστηριοποίησής της προς επίτευξη «γενικής ευημερίας» (Άνταμ Σμιθ). Ο Χέγκελ ήταν εκείνος που, πρώτος, διέκρινε την «κοινωνία των πολιτών», ως όργανο έκφρασης ιδιωτικών συμφερόντων, από το κράτος, το οποίο αντιπροσώπευε και υλοποιούσε, κατά τη θεώρησή του, το «κοινό καλό». Παρομοίως, ο Γκράμσι εστίασε στην αντιφατικότητα της έννοιας, συνδέοντάς την με το μηχανισμό διαμόρφωσης και «διάχυσης» της «ηγεμονικής ιδεολογίας» από την εκάστοτε κυρίαρχη κοινωνική τάξη (ως εργαλείο εξουσίας), αλλά και ως χώρο ανάπτυξης «εναλλακτικών» πολιτικών οπτικών για την «κυριαρχούμενη τάξη». (Ο.π.:23, Φερώνας, 2008α:37-38, Βούλγαρης, 2006:18-19)

Η σύγχρονη θεώρηση της κοινωνίας των πολιτών αντλεί από νεότερους στοχαστές, όπως ο Βέμπερ, ο Ντυρκέμ και ο Τόκβιλ, που, στα χνάρια της χεγκελιανής οπτικής, αναγνώρισαν σ΄ αυτήν ένα αυτόνομο, σε σχέση με το κράτος και την αγορά, θεσμικό πεδίο, δίνοντας έμφαση στο ρόλο της στην «κοινωνική ενσωμάτωση» και την πραγματοποίηση «κοινών στόχων», μέσα από τη δημιουργία εθελοντικών συλλογικοτήτων, στη βάση της δικαιοσύνης και της ελευθερίας, πρωτευόντων δηλαδή, δημοκρατικών αξιών. (Φερώνας, 2008α:39, Βούλγαρης, 2006:19, Αφουξενίδης, 2008:32)

Στην εργασία μας, αφού διερευνήσουμε τη σχέση της κοινωνίας των πολιτών με το «κοινωνικό κεφάλαιο» και δη την εμπιστοσύνη, θα μιλήσουμε για το ρόλο της στην αντιμετώπιση των κοινωνικών συγκρούσεων. Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στη σημασία της «κοινωνίας των πολιτών» στην Ελλάδα της κρίσης.

1. Κοινωνικό κεφάλαιο, εμπιστοσύνη και κοινωνικές συγκρούσεις
 Η «κοινωνία των πολιτών» συνδέεται τόσο με την έννοια της εμπιστοσύνης, ως βάση και προαπαιτούμενο της κοινωνικής διάδρασης (Κονιόρδος, 2010:106), όσο και με το «κοινωνικό κεφαλαίο», που, όπως θα δούμε, διασαφηνίζει το ρόλο της αναφορικά με τις κοινωνικές συγκρούσεις. Διανοητές, όπως ο Μπουρντιέ, ο Κόλμαν, ο Πόρτες και ο Πάτμαν, έχουν δώσει διαφορετικό περιεχόμενο στο «κοινωνικό κεφάλαιο», συμφωνώντας, ωστόσο, ότι πρόκειται για ένα μη υλικό πεδίο, ένα δίκτυο κοινωνικών σχέσεων, που βασίζεται στην εμπιστοσύνη και στην αμοιβαιότητα, δημιουργώντας οφέλη τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο. (Ο.π.:101,103-104,111)

Ο Μπουρντιέ θεωρεί ότι το «κοινωνικό κεφάλαιο» προέρχεται και εξαρτάται, πρωτίστως, από την οικογένεια και το κοινωνικό της στάτους, μιλώντας για άνιση και στρωματοποιημένη κατανομή του. Ο Κόλμαν εστιάζει στη λειτουργική του διάσταση ως μέσο επίτευξης ατομικών και κοινωνικών στόχων, ενώ του δίνει θετικό πρόσημο, θεωρώντας ότι συμβάλλει στη διευθέτηση των «κοινωνικών προβλημάτων». (Ο.π.:100-103,105) Ο Πόρτες θεωρεί ως πηγή του κοινωνικού κεφαλαίου τα ίδια τα δρώντα υποκείμενα, δίνοντας σημασία στην ποιότητα των «κίνητρών» τους, που άλλοτε εδράζονται στο αξιακό τους σύστημα («κίνητρα ολοκλήρωσης») και άλλοτε στις προσδοκίες που δημιουργούνται ως αποτέλεσμα αμοιβαιότητας («εργαλειακά κίνητρα»). Λαμβάνοντας δε υπόψη τη «χρησιμοθηρική» πλευρά της ανθρώπινης φύσης, κάνει λόγο για «αρνητικές» του «όψεις», που δύνανται να προκαλέσουν κοινωνική ρήξη. Ο Πάτμαν, υιοθετώντας μια θετικιστική οπτική, εκλαμβάνει τη «συμμετοχικότητα» στην «κοινωνία των πολιτών» ως περιεχόμενο του «κοινωνικού κεφαλαίου», ταυτίζοντάς το με την εμπιστοσύνη. (Ο.π.:105,113,115,123, Φερώνας, 2008α:41) Αναμφισβήτητα, και οι τέσσερις διανοούμενοι αναγνωρίζουν τα κοινωνικά δίκτυα ως «σώμα» του κοινωνικού κεφαλαίου και πεδίο «δραστηριοποίησης» της κοινωνίας των πολιτών, όπου η εμπιστοσύνη έχει ρόλο δομικού «υποβάθρου» στην εκτύλιξη των αμοιβαίων κοινωνικών σχέσεων και άρα στην ομαλή λειτουργία της εκάστοτε κοινωνικής ομάδας. (Κονιόρδος, 2010:106, Κονιόρδος, 2014:81-82)

Αν, ωστόσο, όπως λέει ο Μπουρντιέ, το «κοινωνικό κεφάλαιο» κατανέμεται άνισα και στρωματοποιημένα και αν, όπως αναφέρει ο Πόρτες, δεν λειτουργεί πάντα ενοποιητικά, (Κονιόρδος, 2010:101,105) τότε το ίδιο το «κοινωνικό κεφάλαιο», που δημιουργεί το πλέγμα/δίκτυο για τη θετική δραστηριοποίηση της «κοινωνίας των πολιτών», μπορεί να αποτελέσει αίτιο κοινωνικών ανισοτήτων. (Φερώνας, 2008β:70) Κοινωνικές συνομαδώσεις, των οποίων τα ιδιωτικοποιημένα συμφέροντα βάλλουν άλλες μερίδες πληθυσμού, μη επιτρέποντας την ισότιμη πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά ή δημιουργώντας στεγανά στη διαδικασία κοινωνικής ενσωμάτωσης, αναπόφευκτα προκαλούν κοινωνική αντιπαράθεση και συγκρουσιακό περιβάλλον. Στην περίπτωση αυτή, όμως, το «κοινωνικό κεφάλαιο» διαρρηγνύει τη σχέση του με την έννοια της «κοινωνίας των πολιτών», η στόχευση της οποίας, βάσει ορισμού, οφείλει να είναι το «γενικό καλό». Το αποτέλεσμα είναι «κοινωνικός αποκλεισμός» και, άρα, κοινωνικές αντιπαλότητες. (Αφουξενίδης, 2008:32) 

Ο «κοινωνικός αποκλεισμός» είναι μια έννοια ντυρκεμική, που αναφέρεται στην απόσπαση του ατόμου από τον κοινωνικό ιστό, έχοντας ως συνέπεια, αφενός, την αποκοπή του από το κοινωνικό γίγνεσθαι και, αφετέρου, την απώλεια πρόσβασης στα οφέλη της κοινωνικής ζωής («εκπαίδευση, υγεία, στέγαση, υπηρεσίες πρόνοιας κλπ»). (Φερώνας, 2008β:61,63) Τα αίτια έχουν τις ρίζες τους στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική σφαίρα, με τις δύο τελευταίες να παίζουν τον καθοριστικότερο ρόλο στην πυροδότηση των κοινωνικών σύγκρουσεων. Ο αποκλεισμός από τη συμμετοχή στην πολιτική ζωή, μοιραία, συνεπάγεται την κοινωνική απομόνωση κι επομένως, την απώλεια της εμπιστοσύνης και της «αμοιβαιότητας», ανοίγοντας το δρόμο για την κοινωνική σύγκρουση. Ουσιαστικά, οι όροι της δημοκρατίας καταλύονται, ενώ ακόμα και ο εγκιβωτισμός δημοκρατικών θεσμών εντός –εκ των πραγμάτων– «αυταρχικών καθεστώτων», όχι μόνο δεν μπορεί να αποτρέψει μια σύγκρουση, αλλά την κάνει πιθανότερη, δίνοντας στην πλειοψηφία το δικαίωμα της «ανθρωποφαγίας». (Ο.π.:63,66,68,70)

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση της «κοινωνίας των πολιτών» με τις κοινωνικές συγκρούσεις είναι εύλογο να αναπτύξουμε περισσότερο την έννοια της εμπιστοσύνης. Πρόκειται, λοιπόν, για εγγενές κοινωνικό χαρακτηριστικό, που έχει την ιδιότητα να απλοποιεί και να ελαχιστοποιεί την όποια περιρρέουσα αβεβαιότητα, ενώ δύναται να λειτουργήσει, όχι μόνο σε «μικρο-», αλλά και σε «μέσο-» και «μακρο- κοινωνικό επίπεδο», ως γενική εμπιστοσύνη. Στο σύγχρονο μετανεωτερικό κόσμο, όπου η ζωή «επί πιστώσει» αποτελεί τη βάση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, καθιστώνας αδύνατο, από τον ίδιο τον πολίτη, τον έλεγχο των όρων ζωής του, η εύρυθμη λειτουργία του συστήματος απαιτεί αυτήν τη «γενικευμένη εμπιστοσύνη», που, ωστόσο, βασίζεται όχι στην προσωπική αμοιβαιότητα, αλλά σε ένα «ενθυλακωμένο συμφέρον». (Κονιόρδος, 2010:107-109,123 Κονιόρδος, 2014:83-84) Τι γίνεται, όμως, όταν το «αόρατο» αυτό σύστημα κλυδωνίζεται, δημιουργώντας κλίμα ανασφάλειας και «έλλειψης εμπιστοσύνης»; Η ανακολουθία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει o Habermas, μεταξύ «συστημικής» και «κοινωνικής ενσωμάτωσης», μοιραία, υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, ενισχύοντας τις αντιπαλότητες και οδηγώντας σε κοινωνική σύγκρουση. (Κονιόρδος, 2014:69-70) Σ΄ αυτήν την περίσταση, η «επιστροφή» στη «μικρο- κοινωνία» αποτελεί πραγματική «σωτηρία», αφού η εμπιστοσύνη ως κοινωνική ουσία προωθεί –και ουδέποτε αναιρείται σ΄ αυτό το επίπεδο– τη συσπείρωση και την κοινωνική συνοχή. (Κονιόρδος, 2010:122) Είναι τότε που η «κοινωνία των πολιτών» αντιδρά, αυτοοργανώνεται και αναλαμβάνει την αυτοπροστασία της. (Φερώνας, 2008β:67)

Οι σύγχρονες κοινωνίες αλλάζουν ταχύτατα, με αποτέλεσμα  οι «παραδοσιακές μορφές εξουσίας» και κοινωνικής μέριμνας να «απονομιμοποιούνται» (έθνος-κράτος, κράτος πρόνοιας), καθώς αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στις νέες προκλήσεις. (Φερώνας, 2008α:39, Αφουξενίδης, 2008:25, Βούλγαρης, 2006:10) Στην πραγματικότητα, ο παγκόσμιος καπιταλισμός οδεύει στην κατάργηση της ίδιας της έννοιας της πολιτικής, αφού οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται από μια οικονομική ελίτ προς χάριν της νεοφιλελεύθερης αγοράς, που, απροκάλυπτα πια, αδιαφορεί για τον πολίτη. Τουτέστιν, η πολιτική ιδιωτικοποιείται, υποτασσόμενη πλήρως στην οικονομική σφαίρα. Η αγοραιοποίηση της κοινωνίας συνοδεύεται από έλλειμμα δημοκρατίας και περιστολή των «ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών», ενώ οι παγκοσμιοποιημένες αγορές οδηγούν σε αντίστοιχες παγκοσμιοποιημένες κοινωνικές ανισότητες, πολέμους και σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα. (Βούλγαρης, 2006:23,25) Καθώς, όμως, η μακρόχρονη ανεργία, η ανασφάλεια, η αλλοτρίωση, η εξαθλίωση, η εγκληματικότητα γίνονται καθημερινότητα, οι πολίτες αρχίζουν να συσπειρώνονται και να αντιδρούν. Όταν δε οι ειρηνικές απόπειρες διαμαρτυρίας δεν εισακούγονται, τότε, μοιραία, ακολουθούν «βίαιες» κοινωνικές εξεγέρσεις και συγκρούσεις. (Φερώνας, 2008β:68,70)

Ωστόσο, την ίδια στιγμή, φαίνεται να «επαναφέρεται» η σημασία της κοινωνίας των πολιτών για τη «δημόσια ζωή» (Αφουξενίδης, 2008:23-24) Είτε ως αντιστάθμισμα στη γιγάντωση του κράτους (νεοφιλελευθέρη θεώρηση) ή/και της αγοράς (αμερικανική αντίληψη), είτε ως «διεύρυνση της συμμετοχικής δημοκρατίας» (σοσιαλδημοκρατική οπτική), είτε ως αυτόνομο κοινωνικό χώρο (τοκβιλιανή εκδοχή), η «ενεργός πολιτική συμμετοχή» βάσει δημοκρατικών αρχών ενθαρρύνεται, παίρνοντας, μάλιστα, θέση απέναντι στην άκρατη παγκοσμιοποίηση. Σταδιακά, παραδοσιακοί φορείς της «κοινωνίας των πολιτών», όπως υπήρξαν τα «συνδικάτα», τα «πολιτικά κόμματα», οι «θρησκευτικές ενώσεις» κλπ, φθίνουν στη συνείδηση των ατόμων, καθώς δεν αντιπροσωπεύουν την πολυδιάστατη, πλέον, φύση της μετανεωτερικής κοινωνίας, ενώ μεγαλύτερης αποδοχής τυγχάνουν οι ΜΚΟ και άλλοι «φορείς», που λειτουργούν στη βάση του εθελοντισμού και της αλληλεγγύης. (Ο.π.:25,26, Φερώνας, 2008α:41) Εντούτοις, το πλήθος των οργανώσεων, που ενεργοποιούνται υπό την «ομπρέλα» της «κοινωνίας των πολιτών» –δεδομένου ότι η αυτονομία δεν γίνεται πάντα εφικτή– δεν είναι «αυτόχρημα καλές». (Βούλγαρης, 2006:20) Αντίθετα, καθώς επηρεάζονται από άλλα κοινωνικά πεδία, είτε, επ΄ωφελεία των μελών τους, «υποσκάπτουν» το γενικό συμφέρον, είτε ακόμα απομονώνουν, πολιτικά ή κοινωνικά, άλλες μερίδες πολιτών, ενισχύοντας, και όχι αποτρέποντας, τις κοινωνικές συγκρούσεις (πχ φασιστικές οργανώσεις). (Φερώνας, 2008α:40-41)

Στα πλαίσια, πάντως, της Ευρωπαϊκής Ένωσης –και σε μια απόπειρα εξομάλυνσης της ανταγωνιστικής αντιπαλότητας μεταξύ των κρατών-μελών της, που φαίνεται να μεγεθύνθηκε κατά την προσπάθεια ολοκλήρωσής της– έχει δοθεί έμφαση στην «κοινωνία των πολιτών» ως βασικός πυλώνας μιας δημοκρατικότερης διακυβέρνησης. (Φερώνας, 2008α:43, Φερώνας, 2008β:69) Έτσι, όχι μόνο δίνεται στους πολίτες άμεση πρόσβαση στο ευρωπαϊκό «νομοπαρασκευαστικό» κέντρο, χωρίς, δηλαδή, την «παραδοσιακή» διαμεσολάβηση των πολιτικών κομμάτων (Φερώνας, 2008α:44,48), αλλά, επιπλέον, παρέχεται χρηματοδοτική στήριξη για την οργάνωσή τους σε «κοινωνία των πολιτών». Κι εδώ τίθεται το ζήτημα των κριτηρίων, αφού, ενίοτε, οι χρηματοδοτήσεις αυτές καταλήγουν σε οργανώσεις που αντίκεινται στις βασικές αρχές σύστασης και λειτουργίας της ΕΕ, υπονομεύοντας τη ίδια τη δημοκρατική της συγκρότηση και υποθάλποντας συγκρουσιακά κοινωνικά στοιχεία.[1]

2. Η κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα της κρίσης
Η Ελλάδα αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση όσον αφορά τη διαμόρφωση της κοινωνίας των πολιτών και την αντιμετώπιση των κοινωνικών συγκρούσεων. Αντίθετα από τις βορειοδυτικές ευρωπαϊκές χώρες –η σύσταση του πολιτικού μορφώματος των οποίων βασίστηκε, εξαρχής, σε μια «εκ των κάτω» δημιουργούμενη κοινωνία των πολιτών (κοινωνικό συμβόλαιο)– στην Ελλάδα ουδέποτε συνέβη κάτι τέτοιο. Το ελληνικό κράτος συστάθηκε μέσω μιας «εκ των άνω» διαδικασίας, με αποτέλεσμα το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό σύστημα να αποτελέσει εξουσιαστικό άντρο των πολιτικών ελίτ. Ως εκ τούτου, η κοινωνική συναίνεση πήρε χαρακτηριστικά εξωθεσμικά («πελατειακές σχέσεις», «λαϊκισμός»), που κληροδοτήθηκαν στο πολιτικό σύστημα έως σήμερα. (Αλεξάκης, 2008:93,95,97) Το αποτέλεσμα ήταν η όποια «κοινωνία των πολιτών» μπόρεσε να συσταθεί εντός αυτού του πλαισίου, να προσδεθεί στο κρατικό άρμα, έχοντας ως στόχευση την εξυπηρέτηση ειδικών συμφερόντων και όχι το «κοινό καλό» («ιδιόρρυθμος κρατικός κορπορατισμός»). (Φερώνας, 2008α:52-53) Αν, όπως υποστηρίζει ο Πάτμαν, η συμμετοχικότητα ισοδυναμεί με το «κοινωνικό κεφάλαιο», τότε το κοινωνικό κεφάλαιο στην Ελλάδα υπήρξε ανέκαθεν ισχνό. Αντί της εμπιστοσύνης, που αποτελεί, όπως είπαμε, τη βάση της κοινωνικής διάδρασης, καλλιεργήθηκε ο ατομικισμός, υπονομεύοντας το συλλογικό καλό. Όσο για τον τρόπο διευθέτησης των εκάστοτε κοινωνικών διαφορών, ακολουθήθηκε η ίδια οδός του «ατομικισμού», αδιαφορώντας για την πρόκληση βλαβών στο κοινωνικό σύνολο. (Αλεξάκης, 2008:96,116-118,121, Βούλγαρης, 2006:26-27) Η απουσία, εντέλει, πραγματικής κοινωνίας των πολιτών επιτάχυνε τη γιγάντωση του κράτους, μαζί με τη χρησιμοθηρία και τη διαφθορά να διαχέονται στην κοινωνία ως νοοτροπία και τρόπος ζωής. (Αλεξάκης, 2008:110) Επομένως, η αποφυγή κοινωνικών συγκρούσεων ήταν ζήτημα «ισορροπίας συμφερόντων» και όχι έμπρακτης αμοιβαιότητας. (Βούλγαρης, 2006:32)

Η κατάσταση δεν άλλαξε ακόμα και με την ένταξη της χώρας στην ΕΕ (1981), παρόλο που βασική προϋπόθεση υπήρξε ο εκσυγχρονισμός της, η άσκηση κοινωνικής πολιτικής, καθώς και η οργάνωση της «κοινωνίας των πολιτών» προκειμένου για την προάσπιση της δημοκρατικής λειτουργίας της Ένωσης. (Φερώνας, 2008α:30, Φερώνας, 2008β:78) Φαίνεται, πάντως, ότι μέχρι την έναρξη της κρίσης (2008) οι ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις απορροφούνταν από το κατεστημένο πελατειακό σύστημα, χωρίς να επιτυγχάνονται τα προσδοκούμενα αποτελέσματα.

Με την έλευση της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης, τα πράγματα αλλάζουν. Με τη σταδιακή συρρίκνωση του κράτους-πρόνοιας, όπως απαιτεί η νεοφιλελεύθερη   παγκοσμιοποιημένη «χρηματοπιστωτικοποιημένη»  οικονομική τάξη πραγμάτων, με το στέρεμα των ευρωπαϊκών κονδυλίων για «κοινωνική πολιτική», με την παγκόσμια κοινωνική αναταραχή που κομίζει μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα στις ακτές του Αιγαίου, ανατρέπονται οι παλαιές ισορροπίες και αναδύονται νέα κοινωνικά ζητήματα. Η ανεργία σημειώνει πρωτοφανή άνοδο, το ίδιο η φτώχεια και η εξαθλίωση. Η εξώθηση της χώρας σε κατάσταση «υπανάπτυξης», προκαλεί τέτοιες δομικές κοινωνικές μεταβολές, που ναρκοθετούν την «κοινωνική ταυτότητα», μετατρέποντας μια, αρχικά, «ταμειακή κρίση» σε «γενική». Μοιραία, τίθεται θέμα προστασίας των «ευπαθών ομάδων», που, χάνοντας την επαφή τους με τον κοινωνικό ιστό (παύουν, δηλαδή, να διαθέτουν «κοινωνικό κεφάλαιο»), κινδυνεύουν από «κοινωνικό αποκλεισμό». (Κονιόρδος, 2014:71-72,74-75,80) Καθώς, όμως, στην Ελλάδα το επιστημονικό πεδίο περί της αντιμετώπισης του «κοινωνικού αποκλεισμού» και του κινδύνου «κοινωνικών συγκρούσεων» που ελλοχεύει, ήταν ακόμα νέο και ανέτοιμο, (Βούλγαρης, 2006:16, Φερώνας, 2008β:78) υιοθετήθηκαν «ευρωπαϊκά» μέτρα και σταθμά (Joint Inclusion Report). (Φερώνας, 2008β:77) Η παροχή βοήθειας βάσει ορθολογικού σχεδιασμού δεν έλαβε υπόψη τις ελληνικές «ιδιαιτερότητες», με αποτέλεσμα, «κατηγοριοποιώντας» τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, να εντείνει, αντί να λύσει, το πρόβλημα. Όσο για την προσπάθεια δημιουργίας «κοινωνίας των πολιτών» υπό όρους (κρατικές και υπερεθνικές αποφάσεις) δεν δείχνει να τελεσφορεί, αφού η πολιτική και κοινωνική ενσωμάτωση προυποθέτει την αυθόρμητη, εθελοντική και δυναμική συμμετοχή των πολιτών, στη βάση της αμοιβαιότητας και της εμπιστοσύνης. (Ο.π.:80, Φερώνας, 2008α:30, Αλεξάκης, 2008:110, Κονιόρδος, 2014:90) Από την άλλη, το πελατειακό σύστημα, που μέχρι τώρα είχε αποτελέσει δομικό κομμάτι του ελληνικού κατεστημένου, αδυνατεί να λειτουργήσει. Τουτέστιν, το σύστημα έρχεται αντιμέτωπο με την κοινωνία. Η «κρίση εμπιστοσύνης» κλιμακώνεται. Τα προσωπεία πέφτουν, η πολιτική δείχνει, απροκάλυπτα πια, το πραγματικό της πρόσωπο της διαφθοράς και της ανηθικότητας. (Κονιόρδος, 2010:118, Κονιόρδος, 2014:85,89-90)

Με τη βάθυνση της κρίσης, οι πολίτες αρχίζουν να αντιδρούν, να ενεργοποιούνται, να ενώνονται αυθόρμητα στις πλατείες και στους δρόμους, να ασκούν κριτική και να απαξιώνουν τις πολιτικές διαδικασίες, να διεκδικούν βασικά τους δικαιώματα, να αιτούνται «δικαιοσύνης». (Αλεξάκης, 2008:94, Κονιόρδος, 2014:91-92, Καβουλάκος/Γριτζάς, 2015:341,345) Για πρώτη φορά στην ιστορία της Ελλάδας, εμφανίζονται «συλλογικές» δράσεις και κινήματα με μαζικό, αυθόρμητο, δημοκρατικό και αυτόνομο χαρακτήρα, που, ενίοτε, καταλήγουν σε σφοδρές συγκρούσεις με τις κρατικές «δυνάμεις καταστολής». (Καβουλάκος/Γριτζάς, 2015:338-340,342,344) Ωστόσο, οι μισοί βγαίνουν στους δρόμους απαιτώντας «κράτος δικαίου» και οι άλλοι μισοί για να διαφυλάξουν τα κεκτημένα τους. (Ο.π.:342) Οι παραδοσιακές δε συλλογικές συσσωματώσεις (συνδικάτα κ.α.) ενδιαφέρονται, πρωτίστως, για την επίλυση ζητημάτων που αφορούν τα μέλη τους, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στο σύνολο της κοινωνίας. Άρα και πάλι δεν επιτυγχάνεται η πολυπόθητη «κοινωνική συναίνεση». (Αλεξάκης, 2008:112-113,115) Τουλάχιστον, όμως, οι πολίτες μετέχουν μιας «νέας συλλογικής εμπειρίας», που, σταδιακά, αλλάζει τον τρόπο αντίληψής τους, προσφέροντάς τους διαφορετικές θεάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας σε επίπεδο αξιών και τρόπου ζωής. Μέσα σ΄ έναν κόσμο αβεβαιότητας, η εμπιστοσύνη ανακτά την κοινωνική της δύναμη. Η αμοιβαιότητα, η αλληλεγγύη, ο διάλογος, η άμεση συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, ενισχύουν τους κοινωνικούς δεσμούς, αυξάνοντας το «κοινωνικό κεφάλαιο» και ανοίγοντας δρόμους επίλυσης των προβλημάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά το 2011 εμφανίστηκαν πλήθος «εναλλακτικών εγχειρημάτων», είτε ως προσπάθεια αναπλήρωσης της ελλειμματικής κρατικής κοινωνικής πολιτικής, είτε ως επιχείρηση εφαρμογής εναλλακτικών, «μετακαπιταλιστικών» μοντέλων. (Καβουλάκος/Γριτζάς, 2015:343,345-347,349-350)

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κατάσταση στην ελληνική ύπαιθρο, η οποία μέχρι το 1980 γινόταν κατανοητή αποκλειστικά μέσα από τη χρήση της στη γεωργική παραγωγή. Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί, καθώς εξαρτούνταν από τις κρατικές και κεφαλαιακές χρηματοδοτήσεις, δεν συνέστησαν ποτέ αυτόνομη «κοινωνία των πολιτών». (Παπαδόπουλος, 2008:161) Όσο η κοινωνία της υπαίθρου διατηρούσε μια κάποια ομοιογένεια το παραπάνω καθεστώς έδειχνε να λειτουργεί. Η σύγχρονη, ωστόσο, αναδιάρθρωσή της ως χώρος ποικίλης δραστηριοποίησης, οι νέες εθνικές ή/και ιδιωτικές «επενδυτικές πρωτοβουλίες», που εστιάζουν στο κέρδος αδιαφορώντας για το φυσικό περιβάλλον και για τις συνέπειες στην ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσμού, ο διαγκωνισμός μεταξύ παλαιών και νέων συμφερόντων, η διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής λόγω των αλλεπάλληλων ενδο- και εξω- μεταναστευτικών ρευμάτων, σε συνάρτηση με τις κωλυσιεργείες και την αναποτελεσματικότητα του δυσκίνητου και πελατειακού ελληνικού κράτους, οδήγησαν στην ανάδυση νέων ανισοτήτων και ανταγωνισμών,168, 169 που αποτέλεσαν πεδίο κοινωνικών συγκρούσεων. (Ο.π.:164-166,168,169,174-175, Φερώνας, 2008β:83) Παρόλη δε τη δραστηριοποίηση ΜΚΟ, με στόχο την ενημέρωση της τοπικής κοινότητας, την παροχή τεχνογνωσίας και, προπάντων, δημοκρατικού πλαισίου συζήτησης, ώστε να εξομαλυνθούν οι όποιες ρήξεις, τούτο δεν φαίνεται να γίνεται εφικτό χωρίς την ευαισθητοποίηση, την αυτόνομη ενεργοποίηση και τη συνεργασία τοπικών κοινωνικών συνομαδώσεων. (Παπαδόπουλος, 2008:168,173,175, Φερώνας, 2008α:31)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Όταν μιλάμε για κοινωνία των πολιτών αναφερόμαστε σε εθελοντικές κοινωνικές συσσωματώσεις, που διαμεσολαβούν το κράτος ή/και την αγορά με το άτομο και την οικογένεια, λαμβάνοντας ποικίλες μορφές κατά τόπο και χρόνο. Κύριο δομικό τους χαρακτηριστικό είναι η εμπιστοσύνη, βάσει της οποίας δημιουργούνται διαδραστικά κοινωνικά δίκτυα (κοινωνικό κεφάλαιο). Ωστόσο, το «κοινωνικό κεφάλαιο» ενέχει αρνητικές όψεις που δύνανται να προκαλέσουν ανισότητες κι επομένως συγκρουσιακό περιβάλλον. Προϋπόθεση των κοινωνικών συγκρούσεων είναι η αποκοπή του ατόμου από τον κοινωνικό ιστό και άρα τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων (κοινωνικός αποκλεισμός). Το έλλειμμα δημοκρατίας, μοιραία, προκαλεί έλλειμμα εμπιστοσύνης. Η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη «κρίση εμπιστοσύνης» ωθεί τους πολίτες στη συσπείρωσή τους σε ομάδες, προκειμένου να αντιμετωπίσουν ένα «αόρατο» σύστημα, που είτε τους αγνοεί είτε τους επιτίθεται.

Στην Ελλάδα της κρίσης, παρόλες τις αγκυλώσεις του παρελθόντος, η κοινωνία των πολιτών βρήκε το νόημά της και τρόπο να αναπτυχθεί. Οι πολίτες, μέσα από την αυθόρμητη αυτοοργάνωσή τους, επανανακάλυψαν τις δημοκρατικές αξίες, ενώ είχαν την ευκαιρία μιας εναλλακτικής θέασης της τρέχουσας πραγματικότητας, που δύναται να αποτελέσει έμπνευση για την εξεύρεση λύσεων, πέρα από την κατεστημένη καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Απέναντι στον ατομικισμό, στα στενά ιδιωτικά συμφέροντα, στο έλλειμμα δημοκρατίας και ελευθερίας, στον κοινωνικό και πολιτικό αποκλεισμό και στις κοινωνικές συγκρούσεις, υψώνεται η ελπίδα ενός μέλλοντος, που θα βασίζεται στην εμπιστοσύνη, στη συλλογικότητα, στην επικοινωνία, στο διάλογο, στην αλληλεγγύη και στην αμοιβαιότητα. 

   
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξάκης Μ. (2008), «Καθένας για τον εαυτό του και όλοι εναντίον όλων: Θέσμιση του Δημόσιου Χώρου, Πολιτική Κουλτούρα και Κοινωνικές Συγκρούσεις στην Ελλάδα» στο Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Μ. Σ., Πάτρα: ΕΑΠ
Αφουξενίδης Α. (2008), «Όψεις της κοινωνίας των πολιτών», στο Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Μ. Σ., Πάτρα: ΕΑΠ
Βούλγαρης Γ. (2006), «Κράτος και Κοινωνία Πολιτών στην Ελλάδα», στο Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τ.28
Καβουλάκος Κ. Ι., Γριτζάς Γ. (2015), «Κινήματα και Εναλλακτικοί Χώροι στην Ελλάδα της Κρίσης: Μια νέα κοινωνία πολιτών», στο ΕΚΚΕ Πολιτικό Πορτραίτο
Κονιόρδος Σ. (2010), «Κοινωνικό Κεφάλαιο και Εμπιστοσύνη (και Κοινωνία των Πολιτών) – Ταύτιση ή Απόκλιση;» στο Κοινωνικό Κεφάλαιο, Εμπιστοσύνη & Κοινωνία των Πολιτών, επιμ. Κονιόρδος Σ., Αθήνα: Παπαζήσης
Κονιόρδος Σ. (2014), «Οικονομική κρίση και κοινωνική κρίση εμπιστοσύνης» στο Κοινωνικές Όψεις της Κρίσης στην Ελλάδα, επιμ. Ζαρμπαλοόυκου Σ., Κούση Μ., Αθήνα: Πεδίο
Παπαδόπουλος Γ. Α. (2008), «Κοινωνικές Συγκρούσεις στην Ελληνική ύπαιθρο» Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Μ. Σ., Πάτρα: ΕΑΠ
Φέρωνας Α. (2008α), «Κοινωνία πολιτών και διαμόρφωση πολιτικών», στο Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Μ. Σ., Πάτρα: ΕΑΠ
Φέρωνας Α. (2008β), «Κοινωνικός Αποκλεισμός και Κοινωνικές Συγκρούσεις» στο Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Μ. Σ., Πάτρα: ΕΑΠ
«Χρηματοδότηση εκατομμυρίων από την Ε.Ε. σε φασίστες» του Καμήλαλη Θ., Ανακτήθηκε στις 9/5/2016 από http://www.thepressproject.gr/article/93621/Xrimatodotisi-ekatommurion-apo-tin-EE-se-fasistes




[1] «Χρηματοδότηση εκατομμυρίων από την Ε.Ε. σε φασίστες» του Καμήλαλη Θ., Ανακτήθηκε στις 9/5/2016 από http://www.thepressproject.gr/article/93621/Xrimatodotisi-ekatommurion-apo-tin-EE-se-fasistes

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου