ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ –
ΤΟΜ. Α΄
Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΒΕΜΠΕΡ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ
ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
(εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008)
ΜΕΡΟΣ Α΄
ΚΕΦ. 1ο «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ «ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ»
1.1.1
Συνοπτική
παρουσίαση
Στοιχεία διαφοροποίησης
ευρωπαϊκού πολιτισμού από λοιπούς (τέλη 18ου αι.: απόσπαση Ευρώπης από
υπόλοιπο κόσμο και κυριαρχία της επ΄ αυτού)
- Ρόλος επιστήμης (πρακτική κατεύθυνση)
- Τέχνη, εκπαίδευση, οργάνωση κράτους/οικονομίας (ειδικευμένη υπαλληλία)
- Ανάδυση έλλογου στοιχείου (λογική, λογική απόδειξη, λογική κατηγοριών, πειραματισμός, υπολογισμός, ορθολογική διάσταση)
- Εμφάνιση καπιταλιστικού οικονομικού/κοινωνικού συστήματος
Κεντρικό ερώτημα ΠΗ: αίτια
μοναδικότητας εμφάνισης σύγχρονου καπιταλισμού
Τι είναι σύγχρονος καπιταλισμός:
- Όχι η επιδίωξη κέρδους/απόκτησης, όχι αποθησαύριση χρήματος (δυνατός ο μετριασμός κερδοσκοπικού κινήτρου χωρίς κατάργηση καπιταλισμού)
- Προσδοκία πρόσκτησης κέρδους= κεντρικό (μοχλός): συμφωνία με Μαρξ
- Μόνιμα ανανεούμενο κέρδος στο πλαίσιο ορθολογικά οργανωμένης δραστηριότητας (επιχείρηση)
- Καπιταλιστική πράξη εντός πλαισίου ειρήνης
- Έλλογη επιδίωξη κέρδους (λελογισμένη εκτίμηση+ κεφαλαιακός υπολογισμός): απαντάται σε όλους τους πολιτισμούς
- Δύση: καπιταλισμός σε τύπους, μορφές, κατευθύνσεις μοναδικές
- Βάση σύγχρονου πολιτισμού (ιδιαιτερότητα Δύσης): ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση (τυπικά) ελεύθερης εργασίας: συμφωνία με Μαρξ
- Εξάρτηση εκλογίκευσης= υπολογισμός τεχνικά σημαντικών παραγόντων
- Ζεύξη επιστήμης-τεχνολογίας/τεχνικής και καπιταλισμού= ανάπτυξη καπιταλισμού
- εφικτή λόγω
κοινωνικής διάρθρωσης + ύπαρξης οικονομικών ιδεών
- πρώτη εκδοχή
ιδέας εκλεκτικής συγγένειας
Παράγοντες εμφάνισης καπιταλισμού
μόνο στη Δύση (+διαπλοκή παραγόντων):
- Ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση (τυπικά) ελεύθερης εργασίας
- Έλλογη οργάνωση επιχείρησης προσανατολισμένης στην αγορά
- Ουσιαστικός διαχωρισμός επιχείρησης από οίκο= ανάπτυξη ορθολογικής λογικής επιχείρησης + νομικός διαχωρισμός ιδιοκτησίας
- Βάση καπιταλιστικής οργάνωσης εργασίας: μοναδικά κοινωνικά μορφώματα (πολίτης, αστός, έννοια ελεύθερης εργασίας)
- Προϋπόθεση παραπάνω: πόλη δυτικού τύπου
- Κοινωνικά καθορισμένη συγκυρία/σύμπτωση= σύνδεση/ενεργοποίηση παραγόντων (δυτική πόλη: αναγκαία συνθήκη εμφάνισης καπιταλισμού)
1.1.2
Η πόλη και
οι συναφείς με αυτήν εξελίξεις
Δυτική πόλη Μεσαίωνα: αυτονομία +
αυτοδιοίκηση
Ουσία δυτικής φεουδαρχίας:
σχέσεις υποταγής/αμοιβαιότητας + κατακερματισμός πολιτικής εξουσίας, δημιουργία
αυτοδιοικούμενων πολιτικών μονάδων/πόλεων
- Σημασία πόλης για εξέλιξη καπιταλισμού (Μαρξ: έδρα πόλης= εμπόριο, βιοτεχνία, βιομηχανία): αδιάσπαστα συνδεδεμένη με δυτικό καπιταλισμό
- Ανάπτυξη αγορών, συντεχνιών, εμπορικών συσσωματώσεων (kommenda)
- Πόλη= διακριτή κοινότητα με πολιτικούς/διοικητικούς θεσμούς
- Κίνητρο μεσαιωνικής πόλης: επιδίωξη πλουτισμού φεουδαρχών= ενοποιεί μέλη (παραχώρηση δικαιωμάτων στο λαό για αμυντικούς λόγους: αφαίρεση πολιτικών δικαιωμάτων από χωροδεσπότη)
- Αυτονομία πόλης: εμφάνιση μορφών αυτοδιοίκησης (βάση= οικογένειες πατρικίων) + απόσπαση πολιτικής εξουσίας από εμπορικά, επιχειρηματικά στρώματα (μέσω συντεχνιακής οργάνωσης) και γκρόσο πόπολο (λαϊκοί): μετατροπή καστρινών σε αστούς-πολίτες
- Πόλεις= πόλοι βιοτεχνικής/εμπορικής δραστηριότητας
- Ρύθμιση εμπορικής δραστηριότητας από κεντρική εξουσία
- Συγκρότηση εμπόρων σε κράτος μέσω σχήματος πόλης (εμπορική και παραγωγική κατεύθυνση)
- Χειραφέτηση μεσαίων στρωμάτων= υποχώρηση κοινοτικού στοιχείου + προβολή στοιχείου εταιρικής κοινωνίας (βάσει σύμβασης μεταξύ μελών)
- =Απομάγευση κόσμου (συμβολή χριστιανισμού): όχι κοινωνικοί δεσμοί και συμπεριφορές βάσει μαγείας/τελετουργιών: χαλάρωση κοινωνικών δεσμών
- Ανάδυση συνεκτικών/λογικών ιδεών: έλλογο/ορθολογικό στοιχείο
- Εκπλήρωση σκοπών μέσω υπολογιστικής επιλογής κατάλληλων μέσων= κανόνας ρύθμισης κοινωνικής συμπεριφοράς
- Ενίσχυση παραπάνω διαδικασιών μέσω σχηματισμού διοικητικής γραφειοκρατίας (στόχος: διευκόλυνση διοίκησης πόλης)
- Σύνδεση γραφειοκρατίας με κυριαρχία του νόμου: επέκταση γραφειοκρατίας ως οργανωτικό σχήμα/τρόπος οργάνωσης πρακτικά παντού σε σύγχρονη ζωή
1.1.3
Η σημασία
του νόμου
- Προϋπόθεση καπιταλιστικής επιχείρησης= είδος νομικής κατάστασης
- προστασία
κατοχής αγαθών
- δυνατότητα
νόμιμων κατόχων να διαθέτουν αγαθά ελεύθερα
- Νόμοι + απονομή δικαιοσύνης: επιτρέπουν τον υπολογισμό συνεπειών εφαρμογής νόμων= ώθηση σε καπιταλισμό (λελογισμένος υπολογισμός)
- Είδος νόμου που προωθεί καπιταλισμό: υπολογισμός + προβλεψιμότητα (κατοχύρωση εμπορικών συμβάσεων κατά τρόπο απρόσωπο + διασφάλιση νομικής έννοιας σύγχρονης επιχείρησης): μόνο στη Δύση (απόρροια πορείας εξορθολογισμού)
- Θεμέλιο δυτικού νόμου: συστηματοποίηση/κωδικοποίηση κατά τρόπο έλλογο, γραπτό, ρητό (τυπικό)= κατοχύρωση απρόσωπου νομικής πρακτικής
- Αντίθετο παράδειγμα: δικαιοσύνη του καδή (νομική κρίση βάσει προσωπικής αντίληψης)= όχι προώθηση αναγκαίου σταθερού πλέγματος σχέσεων (βάση επιχειρηματικής δραστηριότητας)
- Βέμπερ: μη δυτικοί νόμοι/νομικά συστήματα δεν στερούνται ορθολογισμού
- Νόμος Δύσης: ποιοτικά διάφορος
ως προς ορθολογικό στοιχείο
- στάση κρατικής μηχανής: μέσω
διοικητικών μεθόδων στραγγαλίζει επιχειρηματική δραστηριότητα (ύστερη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία)
ΒΑΣΙΚΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ
4 έννοιες-εργαλεία ΠΗ: ιδεότυπος
(ιδεατός τύπος), γραφειοκρατία, εκλεκτική συγγένεια, παράδοξο μη αναμενόμενων
αποτελεσμάτων κοινωνικής δράσης
1.2.1 Ιδεότυπος ή ιδεατός τύπος
Μεθοδολογικό εργαλείο
Αφετηρία: αντίληψη περί
περίπλοκης κοινωνικής πραγματικότητας
- πληθώρα παραγόντων σε
διαμόρφωση συμβάντων/γεγονότων
- εμπλοκή δρώντων προσώπων/ομάδων
που το καθένα λειτουργεί μοναδικά
Άρα δύσκολη η προσέγγιση
κοινωνικής πραγματικότητας από μελετητή: εισαγωγή μεθοδολογικού εργαλείου
ιδεότυπου (απλοποίηση πραγματικότητας)
- Ιδεότυπος=
- Αναλυτικό, ευρετικό εργαλείο: διευκολύνει οικοδόμηση υποθέσεων μέσω της σύγκρισης με αυτό
- δεν έχει ακριβές εμπειρικό αντίστοιχο (διαφοροποιείται από πραγματικότητα)
- προτεσταντική ηθική= ιδεατός τύπος (δεν υπάρχει έτσι σε πραγματικότητα)
- δεν είναι υπόδειγμα, δεν είναι στατιστικός μέσος όρος, δεν είναι υπόθεση, ούτε ηθική αξιολόγηση ιδεατού
- είναι διανοητική κατασκευή: απομόνωση ουσίας χαρακτηριστικών δεδομένων υπό μελέτη φαινομένου + μονόπλευρος τονισμός τους (σε λογικό τους άκρο): μη ρεαλιστικά πια χαρακτηριστικά στηριγμένα σε εμπειρική πραγματικότητα
- μεγαλύτερη εσωτερική συνοχή ιδεότυπου από πραγματικότητα
- βασικό εργαλείο σύγκρισης (λειτουργεί ως μέτρο πραγματικότητας): μέτρηση, διευκρίνιση, κατανόηση όψεων εμπειρικής πραγματικότητας + διακρίβωση αιτιωδών σχέσεων
- Ένσταση νέο-βεμπεριανού Parkin: εξάρτηση σχήματος ιδεότυπου από τρόπο κατασκευής του
- Απάντηση Βέμπερ: πολυάριθμοι πειραματισμοί για διατύπωση ιδεότυπου, ευρετική χρήση τους για διατύπωση υποθέσεων.
- Όχι απόλυτος
ο χαρακτήρας της αιτιότητας που διαπιστώνεται.
- Ναι,
εγνωσμένες υψηλού βαθμού πιθανολογήσεις
-
πολυπλοκότητα κοινωνικής πραγματικότητας= αδύνατη η ακριβή σύλληψη
1.2.2 Γραφειοκρατία
- Εξέλιξη γραφειοκρατίας=
παράλληλη με σύγχρονου καπιταλισμού
- Στόχος γραφειοκρατίας: οργάνωση
θρησκευτικής πίστης, είσπραξη φόρων, διεξαγωγή πολέμου κλπ. Οργάνωση + δράση
προς επίτευξη καθηκόντων
- Σύνδεση γραφειοκρατίας με
διαδικασίες εξορθολογισμού (επιτομή της)
Χαρακτηριστικά ιδεότυπου γραφειοκρατίας
(κλασική εφαρμογή ιδεότυπου):
- Σαφής ιεραρχία θέσεων/γραφείων (έλεγχος κατώτερων από ανώτερους)
- Προϋπόθεση γραφειοκρατικής οργάνωσης: εξειδικευμένος καταμερισμός εργασίας. Σαφήνεια εργασιακών καθηκόντων. Απρόσωποι, γραπτοί κανόνες.
- Αυστηρός διαχωρισμός εργασίας «γραφείου» και ιδιωτικής-οικιακής σφαίρας
- Στρατολόγηση νέων μελών γραφειοκρατικής οργάνωσης μέσω εξετάσεων (μηνιαίος μισθός, αποκλειστική απασχόληση)
- Θέση και μέσα εργασίας= όχι ιδιοκτησία εργαζόμενου αξιωματικού
- Υποχρεωτική η επιτέλεση απρόσωπων καθηκόντων + προσωπική ελευθερία
- Δομή «καριέρας»: προαγωγές βάσει αρχαιότητας ή κατοχής δεξιοτήτων
- Αντίληψη καθήκοντος ως «κάλεσμα» + επιδίωξη αποτελεσματικότητας
[Ιδεότυπος: μονόπλευρη λογική
διεύρυνση ορισμένων βασικών χαρακτηριστικών με στόχο το σχηματισμό ομοιογενούς
εικόνας (μεγέθυνση χαρακτηριστικών)]
1.2.3 Εκλεκτική συγγένεια
(Δάνειο από ομώνυμη νουβέλα
Γκαίτε)
- Σύγκλιση/συντονισμός δύο κοινωνικών φαινομένων (όχι απαραίτητα ταυτόχρονη μεταβολή τους): σχέση ενεργούς κοινωνικής διαντίδρασης
- Αμοιβαία επιρροή φαινομένων
- Χρήση εκλεκτικής συγγένειας: περιπτώσεις αντιστοιχίας/συνάφειας δύο φαινομένων/μεταβλητών, όπου σχέση αιτιότητας και διασυνδέσεις τους δεν έχουν διακριβωθεί/αποσαφηνιστεί με ακρίβεια/επάρκεια
- Θολότητα
αιτιότητας: λόγω πολυσύνθετης φύσης κοινωνικών φαινομένων + δραστηριότητα
δρώντων (ταυτόχρονες διαντιδράσεις, ατέρμονοι επηρεασμοί)
- ΠΗ: εκλεκτική συγγένεια μεταξύ μορφών προτεσταντικής θρησκευτικής πίστης και συγκεκριμένου τύπου πρακτικής νοοτροπίας/ηθικής
-
προτεσταντικές ιδέες + συμφέροντα καπιταλιστικής νοοτροπίας και ηθικής
- όχι
συνείδηση δρώντων περί εκλεκτικής συγγένειας
- επικριτές
Βέμπερ: προτεσταντική ηθική κατ΄ ουσία δεν δημιούργησε ουσία κοσμοαντίληψης καπιταλισμού (όχι
επάρκεια για προσδιορισμό αιτίων)
1.2.4 Το παράδοξο των μη αναμενόμενων (ή μη επιδιωκόμενων)
αποτελεσμάτων κοινωνικής δράσης
Κοινωνική ζωή= σχέσεις ως σύνολο
πολλαπλών κοινωνικών επιδράσεων και αλληλεπιδράσεων + Υποκειμενική αποτίμηση
της κατάστασης κάθε δρώντος (+διαμόρφωση κοινωνικής δράσης και επίδραση σε
κοινωνικές σχέσεις)
- επιπτώσεις κοινωνικής δράσης
από άποψη νοήματος
- δυνατότητα κατανόησης νοήματος
που αποδίδεται σε πράξεις από δρώντες: προσπελάσιμη η κοινωνική δράση δρώντων
(όσο οι κοινωνικές σχέσεις/φαινόμενα)
Επιδράσεις θεώρησης περί πολυπαραγοντικής
επίδρασης σε διαμόρφωση κοινωνικών σχέσεων/ δράσης στο έργο του Βέμπερ:
- Μεθοδολογία: προσεγγιστική προσέγγιση (πιθανότητες), όχι άκαμπτοι νόμοι και κανόνες (δύσκολη η διατύπωσή τους λόγω συνθετότητας)
- Ενέργειες δρώντων για μεταβολή ζητήματος + απροσδιοριστία παραγόντων= αποτέλεσμα διαφορετικό από αναμενόμενο= «παράδοξο μη αναμενόμενων (ή μη επιδιωκόμενων) αποτελεσμάτων κοινωνικής δράσης»
- Εμφάνιση παραδόξου: συχνότερα όπου κοινωνική δράση δεν είναι αυστηρά ορθολογική (μειωμένο στοιχείο υπολογισμού) πχ ΠΗ
Το «Παράδοξο» στην ΠΗ:
- Προτεσταντική Μεταρρύθμιση: ενδυνάμωση πίστης= καλβινιστικά δόγματα προκαθορισμού/ενδοκόσμιου ασκητισμού= θρησκευτικό κλίμα όπου εργασία- επάγγελμα θεωρείται αυτοσκοπός (μη αναμενόμενο/επιδιωκόμενο αποτέλεσμα)+ θεϊκή επιλογή= κεφαλαιακή συσσώρευση και ανάπτυξη καπιταλισμού
- Παράδοξο= λεπτή ειρωνεία Βέμπερ: όχι πασπαρτού ερμηνείας κοινωνικών φαινομένων (πχ χυδαίος Μαρξισμός)
- Παράδοξο δεν απουσιάζει ούτε σε σαφώς προσανατολισμένη κοινωνική δράση προς εκπλήρωση σκοπού (αδύνατος ο ακριβής προσδιορισμός όλων των συνιστωσών διαμόρφωσης/μεταβολής φαινομένου)
ΤΥΠΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ-ΔΡΑΣΗΣ, ΕΞΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ
1.3.1 Τύποι κοινωνικής συμπεριφοράς και δράσης
Διάκριση 4 τύπων κοινωνικής
συμπεριφοράς και δράσης (ιδεοτυπικές κατασκευές):
- ορθολογική ως προς την αξία
- ορθολογική ως προς τον σκοπό ή
εργαλειακή δράση
- συναισθηματική (συγκινησιακή
κοινωνική δράση)
- παραδοσιακή (παράδοση/συνήθεια)
Είδη ορθολογικής δράσης:
ορθολογική α) ως προς αξία, β) ως προς σκοπό
Μεικτοί τύποι: χαρακτηριστικά
περισσότερων του ενός τύπων δράσης
Ορθολογικός τύπος δράσης ως προς
τις αξίες:
- Προϋπόθεση: συνειδητή πίστη δρώντος ότι πράξη πραγματώνει αξία ενδογενή σε συγκεκριμένο τρόπο δράσης (πράξη βάσει πεποίθησης περί καθήκοντος, αξιοπρέπειας, ομορφιάς, θρησκευτικού χρέους, ευσέβειας, σπουδαιότητας)
- Συστηματικός/ προγραμματισμένος τρόπος προσέγγισης αξίας (ορθολογικός)
- υπολογισμός
κατάλληλων μέσων για επίτευξη σκοπού + συνυπολογισμός πιθανών
αντιδράσεων/επιπτώσεων
- Άλλη χροιά ορθολογικής ως προς αξία δράσης: ως προς ορθολογικότητα σκοπών/αξιών/δράσεων σε σχέση με αξία
Ορθολογικός τύπος δράσης ως προς
σκοπό (εργαλειακή πράξη/δράση):
- Αξιολόγηση, επιλογή, χρήση κατάλληλων μέσων προς επίτευξη σκοπού
- Πράξη στοχοπροσηλωμένη (προσανατολισμένη στον σκοπό)
- Έκφανση ορθολογικής πράξης= εργαλειακή ορθολογικότητα προς επίλυση ζητημάτων (λήξη μέτρων/ενεργειών για επίτευξη σκοπών)
- Αποκορύφωση ορθολογικής προς σκοπό δράσης= οικονομικές δοσοληψίες
- Όχι αποτίμηση ορθολογικότητας επιδιωκόμενων σκοπών (τυπική). Όχι σύνδεση με πρόοδο, με καλό/θετικό πχ εξόντωση ατόμων κατά τρόπο ορθολογικό (σκοπός πέραν οποιασδήποτε αξιολόγησης)= ταύτιση με ανορθολογισμό, ηθική ανορθολογικότητα κόσμου (τεχνοκρατική σκέψη)
1.3.2 Εξορθολογισμός
Κίνηση κοινωνικής συμπεριφοράς σε
ιστορική πορεία: από αυθόρμητη κοινωνική δράση/από συναίσθημα/από παραδοσιακή
δράση, προς ορθολογική ως προς αξίες/ως προς σκοπό δράση= κίνηση προς
εξορθολογισμό κοινωνικής ζωής (τελευταίοι δύο αιώνες: κυρίαρχος τρόπος
λειτουργίας κοινωνιών)= εποχή νεωτερικότητας
- Έννοια εξορθολογισμού Βέμπερ=
κλειδί ανάλυσης σύγχρονου καπιταλισμού
- Εξορθολογισμός: σειρά βασικών διεργασιών όπου όψεις κοινωνικής δράσης καθίστανται μετρήσιμες, προβλέψιμες, ελέγξιμες
- Giddens: εξορθολογισμός Βέμπερ= αναφορά σε ανάπτυξη επιστήμης, σύγχρονης τεχνολογίας, γραφειοκρατίας. Οργάνωση κοινωνικής/οικονομικής ζωής βάσει αρχών αποτελεσματικότητας + τεχνικών γνώσεων
- Εξορθολογισμός: διαδικασία όπου τρόποι ακριβούς υπολογισμού/οργάνωσης (αφηρημένοι κανόνες/διαδικασίες) κυριαρχούν στον κοινωνικό κόσμο
- Αντίποδας: παράλληλη συρρίκνωση επιρροής θρησκείας σε καθημερινότητα και θεσμούς= εκκοσμίκευση
- Εξορθολογισμός: κυριαρχία ανθρώπου σε φυσικό/κοινωνικό περιβάλλον
- Αρχή: κυριαρχία θρησκειών βάσει γραπτού λόγου κι όχι χάρισμα ηγετών
- Εξορθολογισμός θρησκευτικής ζωής εκ παραλλήλου με απομάγευση κόσμου (διαδικασία εκλογίκευσης + εκκοσμίκευσης)
ΚΕΦ. 2ο ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΑΣΙΚΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ Π.Η.
2.1. ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
Αφετηριακό σημείο μελέτης:
πλειοψηφία επιχειρηματιών καπιταλιστών/μάνατζερ, τεχνικών σε βιομηχανία/εμπόριο
και βιομηχανικών εργατών= προτεστάντες
- δεν προηγείται αιτιακά η
προτεσταντική πίστη της καπιταλιστικής δραστηριότητας (περιπτώσεις όπου η προσχώρηση
στον προτεσταντισμό ακολουθεί την άνοδο της οικονομικής δραστηριότητας)
- οπαδοί πιετισμού προέρχονταν
από εμπορικούς-επιχειρηματικούς κύκλους
- συσχέτιση καλβινισμού και
προτεσταντικών εκκλησιών με καπιταλιστικό «πνεύμα»
- όχι σύνδεση οικονομικής προόδου
15ου-17ου αι. με αμφισβήτηση Καθολικισμού (επιείκεια
καθολικισμού προς αμαρτωλούς, αυστηρότητα προτεσταντισμού)
- αναφορά σε ρόλο μειονοτήτων ή
μετανάστευσης στην οικονομική ζωή: απόρριψή του ως λαθεμένο ή πολύ γενικό (όχι
ερμηνευτική επάρκεια, αντίφαση με εμπειρία)
- ανάγκη χρήσης «διαυγών» εννοιών
(όχι σε θολότητα)
2.2 ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
Εστίαση σε «πνεύμα» καπιταλισμού:
τάση αντιμετώπισης εργασίας ως (θεϊκό) κάλεσμα σε επάγγελμα (κλήση) και ως
αυτοσκοπός (+ στοιχείο οφέλους)
- Βενιαμίν Φραγκλίνος: ο χρόνος είναι χρήμα + το χρήμα έχει αναπαραγωγική και καρποφόρα φύση. Χρήμα/πλουτισμός= θετικό. Τιμιότητα, ακρίβεια, φιλοπονία, λιτότητα= χρήσιμες αρετές (εξασφαλίζουν πίστη/εμπιστοσύνη)
- εντός
επιδίωξης υλικού οφέλους= στοιχείο ηθικού χρέους
- άρα
συσσώρευση χρήματος/κεφαλαίου + ακατάπαυστη εργασία= αρετές
- προϋπόθεση:
εργασία σε επάγγελμα ως καθήκον/ηθικό χρέος (Βίβλος)
= πρόγευση
θρησκευτικών καταβολών καπιταλιστικού ήθους/πνεύματος
- Σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία: όχι καθολική ηθική αντιμετώπιση εργασίας λόγω του βαθιά ριζωμένου συστήματος (καθημερινοί άνθρωποι εντός υπαρκτών εγκαθιδρυμένων καπιταλιστικών πλαισίων): εξαναγκασμός σε εργασία για επιβίωση (απρόσωπη επιβολή, όχι επιλογή)
- Απαρχές καπιταλισμού: όχι ακόμα εγκατεστημένος ως σύστημα (κυριαρχία αντίληψης Καθολικών ότι απόκτηση χρημάτων/τοκογλυφία= αρνητικό)
- Σημασία
εμφάνισης κοινωνικής ομάδας με αντίληψη θεϊκής κλήσης εργασίας
- θρησκευτικό
ηθικό στοιχείο= απαραίτητο επικράτησης αντίληψης εργασίας
- διαφορά
δόγματος: σημείο κλειδί για κατανόηση στροφής ως προς αξιολόγηση εργασίας
- Ανοιχτή επίθεση σε Μαρξισμό: ως «αφελής ιστορικός υλισμός», ολίσθημα μαρξισμού= προτεραιότητα σε υλικές-οικονομικές διεργασίες έναντι άλλων εκφάνσεων κοινωνικής ζωής (πχ διαφορές κοινοτήτων Αγγλίας-Αμερικής)
- Σύγχρονος καπιταλισμός:
- έλλογη
χρησιμοποίηση κεφαλαίου +
- ορθολογική
επιχειρηματική κεφαλαιακή ανακύκλωση +
- ορθολογική
καπιταλιστική οργάνωση εργασίας
- Διαφορά ορθολογικού/σύγχρονου καπιταλισμού από προηγούμενες μορφές:
-
κερδοσκοπικός καπιταλισμός (όχι ηθική κύρωση σύγχρονου)
- σύγχρονος
καπιταλισμός VS
παραδοσιοκρατία (κίνητρο συντήρησης βάσει παράδοσης/συνήθειας):παρεμπόδιση
εντατικής χρήσης ειδικευμένης εργασίας
- στοιχείο
ευθύνης απέναντι σε εργασία: αυτοέλεγχος εργαζομένου (εργασία ως αυτοσκοπός,
κλήση/κάλεσμα)
- προέλευση
στάση ευθύνης (όχι φυσικό δεδομένο)= θρησκευτικές ρίζες
- Συσχέτιση σύλληψης εργασίας ως καθήκοντος/αυτοσκοπού με ωφελιμισμό + άσκηση αυτοελέγχου και λιτοδίαιτη συμπεριφορά (αποτέλεσμα μακροχρόνιων εκπαιδευτικών διαδικασιών)= πρώτη ανέλιξη σύγχρονου καπιταλισμού (πρώτη αναφορά σε εκλεκτική συγγένεια)
- Νέος τύπος μισθωτού (διακριτό ήθος) + νέος τύπος καπιταλιστή:
- προέρχεται
από κατώτερα παραγωγικά στρώματα αναπτυσσόμενων πόλεων
- επιδιώκει
συστηματικά/έλλογα το κέρδος (επιχειρεί κατά τρόπο διαφορετικό): νέο πνεύμα
επιχειρηματικότητας (όπως Φραγκλίνου)
- ρήξη με
παράδοση: όχι σε χρήματα συνείδησης, ναι επιδίωξη κέρδους ως ηθική συμπεριφορά,
ναι σε δέσμευση σε επάγγελμα
- εκλογίκευση
εργασίας, ορθολογική οργάνωση εργασίας βάσει συστηματικού υπολογισμού και
προγραμματισμού
- Θρησκευτική προέλευση εμμονής σε εργασία (άλογη από άποψη ευδαιμονιστικού ατομικού συμφέροντος)= προώθηση εκλογίκευσης εργασιακής-οικονομικής δραστηριότητας + επιρροή άλλων όψεων ζωής
2.3. ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
Στροφή σημασίας επαγγέλματος
(έννοια έργου ζωής)
- Λούθηρος: νέο περιεχόμενο επαγγέλματος ως κάλεσμα (κλήση) από Θεό
- θετική
εγκόσμια δραστηριότητα υψίστης σημασίας (χρέος προς Θεό)
- εργασία=
μοίρα ανθρώπου, αλλά όχι ως επιδίωξη βέλτιστης απόδοσης
- τρόπος
εγκόσμιας έκφρασης προορισμού ανθρώπου
- επαγγελματική
θέση: ειδική θεϊκή προσταγή (ναι σε αποδοχή υφιστάμενης τάξης πραγμάτων:
συντηρητικότητα
- όχι
ολοκλήρωση καπιταλιστικής εννοιολόγησης εργασίας
- Ριζική στροφή ως προς επάγγελμα/εργασία (όχι νομοτελειακή): από ορισμένες προτεσταντικές εκκλησίες (διαμαρτυρόμενοι) πχ καλβινιστική, Ζβίγγλιου κ.α.
- επικέντρωση
στον κόσμο/εγκόσμια ζωή= καθήκον
- όχι σκοπός η
αφύπνιση/διέγερση καπιταλισμού.
- μοναδικό
μέλημα= σωτηρία ψυχής/ποιμνίου: παράδοξο μη αναμενόμενων αποτελεσμάτων
κοινωνικής δράσης
- Επιδίωξη μελέτης Βέμπερ: τρόπος επίδρασης ιδεών σε ιστορία (παραπομπή σε μαρξιστική άποψη περί προτεραιότητας υλικών παραγόντων: απορριπτέα από Βέμπερ + όχι επιδίωξη αντικατάστασης μονομερούς άποψης από άλλη: διορθωτικός χαρακτήρας ΠΗ)
- Επίδραση μύριων παραγόντων + αναγκαία σύμπτωση γεγονότων= διαμόρφωση καπιταλιστικού πνεύματος= κάθε επιμέρους προσέγγιση έχει περιορισμένο ερμηνευτικό εύρος (τελεί υπό όρους): στοιχείο πιθανότητας
- Στόχος ΠΗ: εξέταση βαθμού θρησκευτικών επιδράσεων σε ποιοτική διαμόρφωση και ποσοτική εξάπλωση/διάχυση καπιταλιστικού πνεύματος
2.4 ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
Ηθικές επιταγές θρησκευτικής
πίστης: καθοδηγούν πρακτική συμπεριφορά
- Ηθικοί κανόνες προτεσταντών (παρά τις δογματικές διαφορές)= όμοια πρακτικά αποτελέσματα
- μέσω διαδικασίας
κοινωνικοποίησης και εσωτερίκευσης προτύπων/κανόνων: δημιουργία ψυχολογικών
ωθήσεων/κινήτρων (ψυχολογικές κυρώσεις)
- αποτέλεσμα:
ασκητική συμπεριφορά, αυτό-αναίρεση πιστού, υποταγή έως εξαφάνιση του «εγώ» του
- Καλβινισμός: δόγμα προκαθορισμού (Θείας Χάρης επιλογή)
- ύπαρξη
ανθρώπων για δόξα Θεού
- Θεός
προεπιλέγει πορεία καθενός (εκλεκτού ή μη)
- όχι
δυνατότητα μεταβολής ειλημμένης θεϊκής απόφασης από ανθρώπους
- Αποδοχή δόγματος προκαθορισμού (+παραμερισμός εξομολόγησης): εμφάνιση εσωτερικής μοναξιάς ατόμων + κορύφωση απομάγευσης (νέα κοσμοαντίληψη, εχθρική σε καθετί αισθησιακό/συγκινησιακό ως άχρηστο)
- «άχρηστο»=
δεν μεταβάλλει μοίρα + δεν συμβάλει σε δόξα Θεού
- Εθνικός χαρακτήρας εσωτερικής απομόνωσης (κοινωνική ψυχολογία προτεσταντικών εθνών): χωρίς ψευδαισθήσεις απαισιόδοξος ατομικισμός
- αποκλειστική
εμπιστοσύνη σε θεό= απόσπαση από κοινωνικές σχέσεις
- Απόσπαση υπό επιρροή επιταγής «αγάπα τον πλησίον σου»: εκπλήρωση καθημερινών καθηκόντων κατά απρόσωπο-εξαντικειμενοποιημένο τρόπο= προαγωγή έλλογης κοινωνικής οργάνωσης ανθρώπων
- έλλογη
κοινωνική οργάνωση: ρυθμισμένες κοινωνικές σχέσεις (υπολογισμός μέσων για
εκπλήρωση σκοπού) + εγκεκριμένη από Θεό (ωφέλεια ανθρώπων)
- επιμέρους
εργασία προάγει κοινωνικό σύνολο (ωφέλιμο για ανθρώπους + αρεστό στο θεό):
εύρυθμη κοινωνική οργάνωση= θέλημα θεού
- σκληρά
εργαζόμενος= δοξάζει θεό + υπηρετεί κοινωνικό σύνολο
- Διττός τρόπος λειτουργίας δόγματος προκαθορισμού:
- συμβολή σε
διαμόρφωση ωφελιμιστικού χαρακτήρα προτεσταντικής ηθικής
- επίδραση σε
νόημα εργασίας-επαγγέλματος για πιστούς
- Δόγμα προκαθορισμού: ένταση σε πιστούς (όχι αποκάλυψη θεϊκής θέλησης, όχι τρόπος διάγνωσης μέλλουσας σωτηρίας). Εξαίρεση: εμμονή σε καρτερική εμπιστοσύνη προς Θεό ως βεβαιότητα σωτηρίας.
- Δύο διαστάσεις συμβουλών:
α) χρέος
πιστών για αυτοέλεγχο + απόρριψη αμφιβολιών ως διαβολικές,
β) εργώδη
επαγγελματική δραστηριότητα (εντατική εργασία= σημάδι χάρης)
- Διασφάλιση ένωσης με θείο= αίσθηση πιστού ως όργανο Θεού
- Καλβίνος: όχι συναισθήματα ως τρόπος διασφάλισης βεβαιότητας σωτηρίας, ναι σε πιστοποίηση με αντικειμενικό τρόπο (συμπεριφορά που δοξάζει θεό)
-
οδηγός/κριτήριο: συμπεριφορά εκλεκτών Θεού σε Βίβλο (μίμηση προτύπων)
- καλά έργα:
ενδείξεις θείας εκλογής (όχι αποδείξεις/μη σημασία για σωτηρία)
- Ασκητικός χαρακτήρας διαδικασίας: καταξίωση πίστης με καλά έργα
-
προγραμματισμένος/συστηματικός χαρακτήρας τέλεσης ηθικών πράξεων (μέθοδος
οργάνωσης ζωής πιστών, αυτοελέγχου/στάθμισης πράξεων)
- εγκόσμιος
ασκητισμός (δραστήριος αυτοέλεγχος: άσκηση μοναχών)
- στόχος
δράσης ατόμου βάσει πίστεως + αποστάση από συναισθήματα
- παραμερισμός
ζωικού στοιχείου + ευταξία καθημερινής ζωής
- καλβινισμός:
απόδειξη πίστης= εγκόσμια επαγγελματική ζωή + περιφρόνηση συναισθήματος
- Αποτέλεσμα: εργασιοθεραπεία πιστών + αλλαγή νοήματος εργασίας (θεϊκό κάλεσμα) + όχι ιδιαίτερη σημασία επαγγέλματος (ναι όπου ο καθείς εκλήθη) + επιτυχία σε επάγγελμα ως δώρο Θείας Χάρης
- Πρακτικές επιπτώσεις παρώθησης πιστού για εργατικότητα και επιτυχία:
- προαγωγή
μεθοδικών/έλλογων μορφών εργασίας/επαγγέλματος
- προαγωγή
έλλογου καπιταλισμού= μη αναμενόμενο αποτέλεσμα (παράδοξο)
- αντίληψη
εργασίας ως κάτι θετικό=διευκόλυνση κεφαλαιακής συσσώρευσης
- αποφυγή
εύκολου κέρδους/κατανάλωσης= διοχέτευση κεφαλαίων σε μεταποιητική βιομηχανία,
χρηματοδότηση ανάπτυξής της
- Εγκόσμια ασκητική δυναμική δόγματος προκαθορισμού: και σε άλλες προτεσταντικές εκκλησίες πχ πιετισμός, μεθοδισμός= παρόμοιες επιπτώσεις
- μεθοδισμός
(απόρριψη δόγματος προκαθορισμού): ναι σε ορθολογικό χαρακτήρα επιδιωκόμενης
συμπεριφοράς, ταύτιση με επαγγελματική εργασία
- (περιορισμένη)
αποδοχή συναισθηματικού στοιχείου: περιορισμός έκτασης εκλογίκευσης εγκόσμιας
ασκητικής δραστηριότητας πιστών
- Κοινωνικά στρώματα που αποδέχονται ανάγκη εκπλήρωσης καθήκοντος + υμνούν/επιδιώκουν σκληρή εργασία: υπάλληλοι, εργάτες, οικοτέχνες
- Κοινωνικά
στρώματα αστών καπιταλιστών επιχειρηματιών: καλβινιστές
(χρήση εκλεκτικής
συγγένειας: σύνδεση ιδεών ειδικών εκδοχών προτεσταντισμού με συγκεκριμένα
διαφορετικά κοινωνικά στρώματα)
Βαπτιστικό κίνημα (δεύτερος
φορέας εγκόσμιου ασκητισμού πέραν καλβινισμού): μεννονίτες, κουάκεροι
- Ακραία μορφή απομάγευσης κόσμου: εφικτή η σωτηρία για όλους
- Καλά έργα ως όρος σωτηρίας ανθρώπων (ισοδυναμία με καλβινισμό): εγκόσμιος ασκητισμός: Στοιχείο αυτοελέγχου= σημαντικό για εξέλιξη ουσίας καπιταλισμού (συνδυασμός ωφελιμιστικού στοιχείου με επαγγελματική ηθική ως «καλό έργο»)
- Σημασία εσωτερικού ελέγχου: εθελοντικός αυτοέλεγχος= εθελούσια υποταγή, κινητοποίηση στην εργασία ως χρέος (εμφάνιση κινητοποίησης σε συγκεκριμένες θρησκευτικές ομάδες= σημασία τους σε καπιταλισμό)
Συμπεράσματα:
- αναζήτηση κατάστασης Θείας
Χάρης= κοινή σε προτεσταντικά δόγματα
- κοινή πεποίθηση: επίτευξη Χάρης
μέσω ατομικών «καλών έργων» (καταξίωση σε απόσπαση από φυσική κατάσταση
ανθρώπου, όχι σε συναίσθημα/σάρκα)
- επίτευξη καταξίωσης μέσω συνεχούς
συστηματικού, μεθοδικού καθημερινού αυτοελέγχου (διαποτισμός καθημερινής ζωής
από ασκητισμό)
- εγκόσμιος ασκητισμός= έλλογη
οργάνωση καθημερινής ζωής (στόχος: θέση στον άλλο κόσμο)
2.5. ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
Εγκόσμια ασκητική ζωή + «πνεύμα
καπιταλισμού» (οικονομική συμπεριφορά)
- Σύνδεση μέσω εντολών/συμβουλών
προτεσταντών κληρικών
- Εστίαση σε Άγγλους πουριτανούς
(εκπρόσωποι καλβινιστικής ιδέας για επάγγελμα): τυπικός εκπρόσωπος ο Richard Baxter:
- Διακριτή παράδοση προτεσταντών: εχθρότητα για πλούτο (Baxter):
- ύποπτη η
επιδίωξη πλούτου: όχι προσανατολισμένη στη δόξα θεού
- κατοχή
πλούτου: οδηγεί σε απόλαυση= χαλάρωση ηθικού πλαισίου + απομάκρυνση από εργασία
- Σκληρή, αδιάκοπη εργασία στο επάγγελμα ο καθείς εκλήθη= αέναη άσκηση προς δόξα θεού: όχι κάτι νέο (μοναστικά τάγματα= τρόπος καθαρμού)
- Νέο
στοιχείο: εργασία ως σκοπός ζωής + ερμηνεία εργασίας
- Όχι εξαίρεση πλούσιου από υποχρέωση σε σκληρή εργασία (εντολή θεού)
- Θέση σε καταμερισμό εργασίας (εξειδίκευση)= θέληση θεού:
- επιτρέπει τεχνική
βελτιοποίηση εργασίας= αύξηση/βελτίωση παραγωγής (ωφελιμιστική διάσταση)
- εξειδίκευση=
εργασία με «τάξη» (ευταξία): απόκτηση ευσυνειδησίας + συστηματικού/μεθοδικού
χαρακτήρα εργασίας= έλλογη εργασία: θέλημα θεού
- Προσήλωση σε επάγγελμα= συμβατή με αλλαγή επαγγέλματος (πιο χρήσιμο). Κριτήρια «χρησιμότητας»:
- εύνοια θεού
(βάσει κριτηρίων θρησκευτικής ηθικής)
- κοινωνική
χρησιμότητα παραγόμενων προϊόντων
- δυνατότητα
κέρδους για εργαζόμενο= τεράστια πρακτική σημασία: απόδειξη θέλησης/επιλογής θεού,
αναγνώριση εαυτού ως εκλεκτός θεού, κέρδος=χρέος
- Εγκαθίδρυση νέας ηθικής αποδοχής κέρδους + επικρότησής του (καινοτομία)
- Πλούτος (αποτέλεσμα εργασίας)=αποδεκτός όχι για κατανάλωση μα για ηθικά πρέπουσα τέλεση επαγγελματικού έργου (αύξηση πλούτου= ένδειξη Χάρης)= δικαίωση επιχειρηματικής δραστηριότητας με σκοπό το κέρδος= ώθηση σε καπιταλισμό + ηθική-κοινωνική επιδοκιμασία καπιταλισμού
- Αρέσει στο θεό: χρηστικότητα συμπεριφοράς πιστών + προσήλωση στον τύπο (όχι σε συναισθηματισμό)= τυπολατρικό στοιχείο= συμβολή σε καπιταλισμό
- Αντίθεση ασκητικού προτεσταντισμού σε αυθόρμητη απόλαυση της ζωής (δεν εξυπηρετεί ωφελιμιστικό σκοπό πχ αναψυχή, + προάγει ηθική χαλάρωση/ παρέκκλιση από θεϊκή κλήση)= άρα ναι σε τυποποίηση συμπεριφοράς + λιτότητα (αντιξοδευτική πρακτική/λογική)
- Περιορισμός κατανάλωσης + απενοχοποίηση κέρδους + συνεχής θρησκευτικά αξιολογούμενη προσπάθεια/εργασία (ασκητικός εξαναγκασμός για αποταμίευση)= σχηματισμός κεφαλαίου + παραγωγικές επενδύσεις (καπιταλιστική ανέλιξη)
- Εμφάνιση φαινομένου παρόμοιου με χριστιανικού μοναστικού ασκητισμού: σώρευση πλούτου= απομάκρυνση από λιτό ασκητικό πρότυπο
- Λύση
περίπτωσης πλουτισμού μοναχών: μοναστηριακή μεταρρύθμιση
- Λύση
προτεσταντών [προσπάθεια ανανέωσης από οπαδούς εργατικότητας/ εξοικονόμησης
(χαμηλά κοινωνικά στρώματα), πλούσιοι: τάση χαλάρωσης]:
Προτροπή για
αύξηση κέρδους/αποταμίευσης ώστε όλοι να γίνουν πλούσιοι= διάχυση οικονομικής
πρακτικής ως δεδομένης/αυτονόητης (ωφελιμιστική παραδοχή, όχι άμεση σύνδεση με
θρησκευτικό ενθουσιασμό)
- Διαμόρφωση «ειδικά αστικού επαγγελματικού ήθους» για:
α) άσπιλους/ευχαριστημένους
από τον εαυτό τους επιχειρηματίες (δόξα θεού)
β)
προσκολλημένους στην εργασία τους, σοβαρούς/συνειδητούς/επιμελείς εργάτες (επαγγελματικό
έργο αρεστό στο θεό, ανεξαρτήτως χαμηλής αμοιβής)
- Εκκοσμικευμένος ασκητισμός= λειτουργεί ως ιδεολογία: δικαιολογεί, νομιμοποιεί την κατάσταση του εργάτη (επάγγελμα από θεϊκή κλήση) + καθιστά επάγγελμα την εργοδοτική δραστηριότητα καπιταλιστή επιχειρηματία
- βάση
ιδεολογίας: δοξασία ότι η εργασία διασφαλίζει Θεία Χάρη για πιστό
- αποτέλεσμα:
εξαφάνιση έννοιας εκμετάλλευσης + καθαγιασμός κοινωνικών διαφορών και εργασίας
ως θεόσταλτες
- Εκκοσμίκευση: αφαίρεση θρησκευτικού περιβλήματος διασφάλισης θείας Χάρης/σωτηρίας= ρόλοι καπιταλιστών-εργάτων ως γενικευμένες πρακτικές + φρενήρη ενασχόληση με υλικά αγαθά («σιδερένιο κλουβί»).
- Ακραία εκκοσμίκευση + εξορθολογισμός= πλαίσιο με δική του νομοτέλεια
- Αρνητική στάση Βέμπερ στα παραπάνω: θεώρηση ότι πεδίο αποτίμησης (αξιολογικές κρίσεις) είναι έξω από επιστήμη.
- Όχι ταύτιση έμφασης σε σημασία προτεσταντικών ιδεών για διαμόρφωση σύγχρονου καπιταλισμού με ολοκληρωμένη προσέγγιση/ερμηνεία τους
- Ναι συνυπολογισμός υλιστικής διάστασης πραγμάτων και επιρροής ιδεών (καταδικαστέα κάθε μονόπλευρη θεώρηση: μερικότητα=αναληθής)
- Ναι σε αποφυγή ιδεολογικών επιταγών + ανάγκη χρήσης διαθέσιμου υλικού ιεραρχημένο κατά τρόπο έλλογο (κατάλληλο για προσέγγιση σκοπού)
ΚΕΦ. 3ο Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
3.1 ΒΕΜΠΕΡ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΜΑΡΞ
3.1.1 Η πολεμική
Δύο περίοδοι διαμάχης-συζήτησης:
α) δημοσίευση ΠΗ Βέμπερ έως
σύνοψη συζήτησης από Fischoff/1944
β) από Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έως
σύνοψη συζήτησης από Marshall,
Giddens, Collins
Fischoff: άρθρο για ιστορία
διαμάχης-συζήτησης περί ΠΗ
- αντιμετώπιση έργου Βέμπερ από
μαρξιστές ως συμπλήρωμα στη μαρξική υπόθεση (υλικές συνθήκες
ύπαρξης/παραγωγής/αναπαραγωγής υλικής ζωής έχουν προβάδισμα και διαμορφώνουν
αιτιακά τις ιδέες)
- βεμπεριανή προσέγγιση: ως
απάντηση/αντίποδας/συμπλήρωμα μαρξιστικής (ο καπιταλισμός είναι και
αποτέλεσμα προτεσταντικών ιδεών)
- επίθεση Βέμπερ σε μαρξιστές
εποχής του (όχι τόσο σε Μαρξ): αποτέλεσμα= ο εκ μέρους του μονόπλευρος τονισμός
ιδεατών παραγόντων
- μαρξιστές περί Βέμπερ: ως προσπάθεια
επιβολής ιδεαλισμού σε υλισμό (ανατροπή προτεραιότητας υλικών έναντι άλλων
παραγόντων + ανατροπή μαρξιστικής εξήγησης εμφάνισης σύγχρονου καπιταλισμού):
ως αστική απάντηση σε Μαρξ/Μαρξισμό + επίκληση επιστημονικού χαρακτήρα ΠΗ ως
προκάλυμμα/πρόφαση ιδεολογικής επίθεσης σε Μαρξιστές= πολεμική/διαμάχη Mαρξιστών VS Βέμπερ
3.1.2 Το
μαρξικό σχήμα
- Προτεραιότητα σε διαδικασία παραγωγής/αναπαραγωγής υλικής ζωής
- Διαπλοκή σχέσεων παραγωγής (πρωτίστως σε μορφή ιδιοκτησιακών σχέσεων) με μέσα παραγωγής (τεχνολογία, μηχανήματα, γνώσεις, δεξιότητες, πρώτες ύλες, εργατική δύναμη)= οικονομική δομή κοινωνίας (υλική βάση)
- ΠΣ: σχέσεις καθορισμένες, ανεξάρτητες από θέληση ανθρώπων
- Ένταση ΠΔ - ΠΣ= βασική αντίφαση καπιταλιστικού συστήματος. Επίλυση αντίφασης= συνολική κοινωνική μεταβολή
- ΠΔ λόγω
τεχνολογικής προόδου και τεράστιας ανάπτυξης καταμερισμού εργασίας: εμπλέκουν
σύνολο κοινωνίας σε παραγωγική διαδικασία= κοινωνικοποιημένες ΠΔ
- ΠΔ
συγκρούονται με ατομικό χαρακτήρα ιδιοποίησης αγαθών ΠΣ (νομικές σχέσεις
ιδιοκτησίας): παρεμπόδιση περαιτέρω ανάπτυξης ΠΔ από ΠΣ
- επίδραση
μόνιμης αντίφασης= όξυνση ταξικής πάλης (καπιταλιστές VS εργάτες)= αύξηση ταξικής συνείδησης
εργαζομένων (αναγκαία προϋπόθεση-όρος για κατάργηση καπιταλισμού μέσω
επαναστατικών αγώνων)
- Αυτοσυνειδητοποίηση εργατών εντός σύγχρονων εργοστασίων:
α) ταύτιση
εργατών (όμοιες συνθήκες εργασίας),
β) ότι η
συλλογική εργασία γίνεται υπέρ ιδιωτικού οφέλους καπιταλιστών
- επιδίωξη
ανατροπής καπιταλιστών+ απαλλοτρίωση καπιταλιστικών σχέσεων υπέρ διαφορετικής
μορφής κοινωνικής οργάνωσης (αταξική κοινωνία)
- Θέση ιδεών κατά Μαρξ: νομικό/πολιτικό εποικοδόμημα όπου αντιστοιχούν καθορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης (νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, αισθητικές, φιλοσοφικές, ιδεολογικές μορφές συνειδητοποίησης/ υπέρβασης σύγκρουσης): λειτουργικός ρόλος ιδεολογίας
- Καθορισμός συνείδησης από κοινωνική ύπαρξη (όχι το αντίστροφο)
- Μεταβολή οικονομικού θεμελίου= μετασχηματισμός εποικοδομήματος
- Ερμηνεία συνείδησης βάσει αντιφάσεων υλικής ζωής (διαμάχη ΠΣ-ΠΔ)
- Καμία κοινωνική κατάσταση δεν πεθαίνει αν δεν αναπτυχθούν όλες οι ΠΔ
- Νέες ΠΣ δεν εμφανίζονται αν δεν ωριμάσουν υλικές συνθήκες (άρα προβλήματα ανθρωπότητας εμφανίζονται μαζί με δυνατότητα επίλυσής τους)
- Τρόποι παραγωγής (ασιατικός, αρχαίος, φεουδαλικός, σύγχρονος αστικός)= προοδευτικές εποχές οικονομικού σχηματισμού κοινωνίας
- Αστικές σχέσεις= τελευταία ανταγωνιστική μορφή ΠΣ (ΠΔ δημιουργούν υλικές συνθήκες λύσης ανταγωνισμού): τέλος προϊστορίας ανθρωπ. κοινωνίας
- Σχέση ιδεών-υλικών διεργασιών: τρόπος παραγωγής υλικής ζωής καθορίζει κοινωνική/πολιτική/διανοητική διαδικασία.
- Κοινωνικές
ανισότητες (ιδιοκτησία, ιδιοποίηση πλεονάσματος, κατανομή πλούτου)= ανισότητες
σε παραγωγή ιδεών/εύρος επιρροής (κυρίαρχη τάξη= κυρίαρχη ιδεολογία)
- Κοινωνική
μεταβολή: προτεραιότητα σε οικονομική βάση κοινωνίας (κι όχι σε ιδέες)
3.1.3 Αποκλίσεις και συγκλίσεις
- Μαρξική αντίληψη για καπιταλισμό= συστημική + τονισμός σημασίας ενεργών φορέων κοινωνικής δράσης (κοινωνικές τάξεις/μερίδες)
- Βεμπεριανή
αντίληψη: σχέση με εμπειρική πραγματικότητα μέσω ιδεότυπου
- Μαρξ: ολιστική προσέγγιση (ανάγκη κατανόησης ιστορίας, ιστορικής πορείας, ιστορικής μεταβολής ως ολότητα)
- Βέμπερ:
μαρξική προσέγγιση= ιδεότυπος (όχι εμπειρική θεωρία) + έμφαση σε μοναδικότητα δυτικής
εξέλιξης προς καπιταλισμό (ή ως παρέκκλιση σε σύγκριση με περιοχές του τότε
γνωστού κόσμου): συγκριτική μελέτη παγκόσμιων θρησκειών + σύνδεση ορθολογισμού
με σύγχρονο καπιταλισμό
Παράγοντες/εκδοχές
ορθολογισμού που παράγουν καπιταλισμό:
ορθολογική/μόνιμη
επιχείρηση + ορθολογική/υπολογιστική λογιστική + ορθολογική τεχνολογία/νόμος/πνεύμα/οικονομική
ηθική + εξορθολογισμός οικονομικής ζωής (τονισμός ιδεών στην κοινωνική
μεταβολή)
- Συμφωνία Μαρξ – Βέμπερ: ναι σε ανορθολογισμό σύγχρονου καπιταλισμού
Διαφορά:
αποτίμηση ανορθολογισμού
- Μαρξ:
χαρακτηριστικό ενδογενές καπιταλιστικού συστήματος (αλλοτρίωση + προσπάθειες
διεξόδου/ρήξη με αστικό καθεστώς)
- Βέμπερ:
προϊόν υπεριστορικών ή εξωκοινωνικών δυνάμεων (συνδυασμός ηθικού
κινήτρου-χρήματος, γραφειοκρατίας, εξορθολογισμού, εκκοσμίκευσης) + όχι ρήξη με
αστικό καθεστώς
- Αναφορικά με σύγχρονο καπιταλισμό:
Βέμπερ:
ως μοναδικό φαινόμενο (χαρακτηριστικά: αντιπαραδοσιοκρατία, δυναμισμός,
ορθολογισμός, υπολογισμός παραγωγής). Εστίαση σε γένεση χαρακτήρα καπιταλισμού
και σύμφωνης κοινωνικής δομής.
- σημασία
μοναδικότητας θρησκευτικού παράγοντα για δημιουργία ορθολογικά ρυθμισμένης ζωής
(συνεχής επιδίωξη σκοπού σωτηρίας)
- απογείωση
θρησκευτικής στοχοπροσήλωσης= ασκητισμός σεκτών (αυστηρή, συστηματική, μεθοδική
ρύθμιση καθημερινής ζωής): ενδοκόσμιος (αναγκαία συνθήκη δημιουργίας
ψυχολογικής ώθησης για σύνταξη με απαιτήσεις πρώιμου καπιταλισμού)
- υψηλή
συγγένεια ψυχολογικής στάσης και σύγχρονου καπιταλισμού= κινητοποίηση δύο
βασικών κοινωνικών κατηγοριών (καπιταλιστές-μισθωτοί) για πραγματοποίηση
καπιταλισμού (πλουτισμός ως τρόπος δοξασμού θεού + σκληρή εργασία ως έκφανση
θείας Χάρης= παραγωγική ενεργοποίησή τους: συσσώρευση κερδών για επανεπένδυση
(πλούσιοι) + αποταμίευση (εργάτες)
Μαρξ:
(θα απέρριπτε έννοια προ-καπιταλιστικού καπιταλισμού και είδη καπιταλισμών
Βέμπερ)
-
καπιταλισμός: γενίκευση εμπορευματικής οικονομίας (παραγωγή για αγορά) + τα
πάντα ως εμπορεύματα (καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής: ο Βέμπερ δεν ασχολείται)
- Parkin: ισχυρή-ισχνή θέση Βέμπερ για σχέση προτεσταντισμού-καπιταλισμού
Ισχυρή:
καλβινισμός= καθοριστικός (ιδέες+πρακτικές ορθολογικής οικονομικής
δραστηριότητας): προηγήθηκε καπιταλιστικού πνεύματος και το διαμόρφωσε
ενεργά/αποφασιστικά (αντίληψη θεϊκής κλήσης= εγκόσμιος ασκητισμός= ορθολογική
οικονομική συμπεριφορά)
Ισχνή:
όχι πρόκληση εμφάνισης πνεύματος καπιταλισμού από ηθικό πλέγμα προτεσταντισμού.
Υψηλός βαθμός συμφωνίας (εκλεκτική συγγένεια) ηθικού κώδικα προτεσταντών -
οικονομικού κώδικα ορθολογικού καπιταλισμού. Προτεσταντισμός: αναγκαία προϋπόθεση
καπιταλισμού, αλλά όχι απαραίτητα αίτιό του (όχι απόφανση για κατεύθυνση
αιτιότητας)
- ισχυρή
εκδοχή: χρησιμοποιήθηκε εναντίον μαρξιστών
- ισχνή
εκδοχή: πιο κοντά σε σφαιρική ώριμη μαρξική αντίληψη. Έργο Μαρξ Grundrisse (το αγνοούσε ο Βέμπερ): αποδοχή επενέργειας
ιδεών/ιδεολογιών σε υλικές-παραγωγικές συνθήκες (αυτονομία ιδεών), υποχώρηση
πρωτοκαθεδρίας υλικών παραγόντων, όχι και εγκατάλειψη προτεραιότητας (σύγκλιση
Μαρξ-Βέμπερ)
- Διαφορές:
- αιτιακή
προτεραιότητα υλικών έναντι πνευματικών παραγόντων (Μαρξ)
- αναγωγισμός
σύνθετου κόσμου σε ένα βασικό αίτιο (Μαρξ)
-
προτεραιότητα Βέμπερ σε ορισμένες ιδέες
- Κοινό Μαρξ-Βέμπερ: στοιχείο σφαιρικότητας (όχι στον ίδιο βαθμό)
- τάση
σφαιρικότητας Βέμπερ: αναγνώριση συνθετότητας κοινωνικού κόσμου και μερικότητας
προσέγγισής του στην ΠΗ
- Ψυχολογικός παράγοντας:
- Βέμπερ
(ψυχολογικά θεμέλια καπιταλισμού): όχι αποκλειστική εμφάνιση σε προτεσταντισμό,
αλλά προτεσταντική εκδοχή= διαφορετική/μοναδική: απαραίτητη για εμφάνιση
καπιταλισμού
- Μαρξ: αγνοεί
ψυχολογικό παράγοντα, ενδιαφέρον για αλλοτρίωση μισθωτών-εργατών (ψυχολογική
λειτουργία) + ψυχολογικές επιπτώσεις
- Μαρξ-Βέμπερ: ίδια προβληματική (ανάπτυξη καπιταλισμού) + διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης (διαφορετικά ερωτήματα: διαφορετική μεθοδολογία)
- Βέμπερ:
στόχος= προσδιορισμός μοναδικότητας
φαινόμενου δυτικού καπιταλισμού (εστίαση σε δυτικό νομικό σύστημα/πόλη,
σύγκριση με άλλες περιοχές κόσμου) + ατομικιστική προσέγγιση (ανάσυρση
μοναδικού). Ξεφεύγει προσοχής του ότι μοναδικό= συνδυασμός χαρακτηριστικών πχ
διαφοροποίηση ως προς χρονισμό καπιταλιστικής ανέλιξης (συγκυρία). Αιτιακή
προτεραιότητα ιδεών= όχι πρόβλημα που απασχολεί τον Βέμπερ
- Μαρξ:
στόχος= εξέταση ουσίας καπιταλισμού, νόμων κίνησής του, τρόπου κυριαρχίας του
σε κοινωνία, προέλευσης από ιστορικά προηγούμενό του κοινωνικό μόρφωμα,
ορίων/προοπτικών του= πιο σφαιρική απάντηση (ολιστική θεώρηση: στάθμιση
συστημικών δεδομένων και επίδρασης φορέων κοινωνικής δράσης)
3.2. ΕΙΔΗ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΑΣΚΗΘΕΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
Πραγματολογικά σφάλματα:
ανεπαρκής εμπειρική τεκμηρίωση
- υλικό αναφοράς από Βρετανία/ΗΠΑ
για θέση κεντρικής Ευρώπης= ανεπαρκές
- μοναδικό στατιστικό στοιχείο
(οικονομική δραστηριότητα προτεσταντών-καθολικών)= περιορισμένο (όχι τυπικό του
φαινομένου, όχι ακριβές)
- όχι συστηματική μελέτη καθολικού
δόγματος από Βέμπερ= όχι απεικόνιση απόψεων καθολικών (το αυτό για την
ανατολική ορθόδοξη χριστιανική παράδοση)
- κριτική σε απόδοση πατρότητας
«καλέσματος» στο Λούθηρο + όχι επαρκής αναφορά σε ηθικές αντιλήψεις Καλβίνου
περί αποδοκιμασίας συσσώρευσης πλούτου ως αυτοσκοπός (αντικαπιταλιστικό
στοιχείο)
- πολλές κριτικές= άστοχες (αλληλοεξουδετερώνονται)
- αίτιο σφαλμάτων/παραμορφώσεων/παρεξηγήσεων
ΠΗ= μέθοδος: χρήση ιδεότυπου + ερμηνευτική κατανόηση (πρόβλημα
γενικευσιμότητας, αξιοπιστίας, εγκυρότητας)
- όχι αποδείξεις για τρόπο
μεταβολής οικονομικής συμπεριφοράς προτεσταντών (κάθε θεολογία επιδέχεται
διαφορετικές ερμηνείες)
- δεν δείχνει πώς θρησκευτικές
δοξασίες εσωτερικεύονται από πιστούς προκειμένου να εκδηλωθεί η ψυχολογική
πίεση (περί εκλεκτού): ανάπτυξη εργασιακής ηθικής ως τρόπος επίλυσης εσωτερικής
ταραχής από αποδοχή δόγματος προκαθορισμού
- ΠΗ: στοιχείο του «ατελείωτου»,
αδιαφορία για αναγνώστη, κουραστικό, πολλές υποσημειώσεις
- Αδυναμία εσωτερικής συνοχής θέσης Βέμπερ
- Δεν λαμβάνει υπόψη έναν ή περισσότερους σημαντικούς παράγοντες
3.3 ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΜΗ ΔΥΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ – ΜΗ ΔΥΤΙΚΕΣ ΗΘΙΚΕΣ
ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ;
(Αλλιώς, «υπάρχουν πολλοί τρόποι να γδάρεις μια γάτα»)
Kim Kyong-Dong: επέκταση καπιταλισμού= σύνθετη
διαδικασία
Carneiro: «επεισόδια μεταβολής»=
παρόμοιες αλληλουχίες κοινωνικής μεταβολής σε διαφορετικές κοινωνίες
- εμφάνιση σειράς διαφορετικών
(ιστορικά ιδιόμορφων) τρόπων/τροχιών προς καπιταλισμό και σύγχρονο κόσμο
- συστατικό: ηθικό πλαίσιο=
«ηθική της εργασίας» (ονομασία μετά Βέμπερ): λειτουργικη επίδραση ως προς
ανάπτυξη καπιταλισμού (θετική συμβολή)
Βέμπερ: επιχείρηση ερμηνείας
πρωτοεμφάνισης καπιταλισμού στη Δύση (τονισμός ρόλου θρησκείας για εμφάνιση
ηθικής)
Εμφάνιση καπιταλισμού σε μη
δυτικές χώρες: Ιαπωνία, Κορέα, Ταϊβάν= ύπαρξη ανάλογης ηθικοθρησκευτικής
παρενέργειας;
Μελέτη δυνατότητας κρατών και
χωρών να «αναπτυχθούν»
- χώρες Άπω Ασίας: κοινό
παρονομαστή= διδάγματα Κομφούκιου + υψηλός βαθμός συλλογικότητας, προσήλωσης
και αλληλοβοήθειας (κομφουκιανή επίδραση)
- αναζήτηση ανάλογης ηθικής της
εργασίας που να προκαλεί εμφάνιση καπιταλισμού
- Ανάπτυξη= διαμόρφωση οικονομίας, θεσμών, αντιλήψεων, συμπεριφορών, πρακτικών ως μίμηση υποδείγματος δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών
- όχι μόνο
ποσοτική αύξηση ή μεγέθυνση οικονομικών δεικτών
- στοιχείο
ολόπλευρης ποιοτικής αναβάθμισης
- ανάπτυξη
σοσιαλιστικής κοινωνικής οργάνωσης
- κατάρρευση
«υπαρκτού σοσιαλισμού»: ανάπτυξη ως καπιταλιστική (δυτικού τύπου
κοινωνίας-οικονομίας)
- Ερμηνείες επιτυχίας καπιταλισμού σε Άπω Ασία:
α) πολιτισμική
ερμηνεία: όχι απλά τυφλή μίμηση προτεσταντικής ηθικής της εργασίας, αλλά
λειτουργικό αντίστοιχό της
β) σημασία
διαμόρφωσης κατάλληλων θεσμών: εγκαθίδρυση καπιταλισμού (πχ σαφές νομικό
πλαίσιο για ευρυθμία νόμιμων οικονομικών λειτουργιών)
α+β: ναι
διάχυση ορισμένων δυτικών ιδεών/θεσμών + μετάλλαξη/αφομοίωση
γ)
μεθοδολογική προσέγγιση Kim Kyong-Dong:
- διευκρίνιση
σημείων επαφής/συνδέσεων ηθικού πλαισίου Άπω Ασίας κ καπιταλιστικής ανάπτυξης
(πολυσύνθετη διαπλοκή εσωτερικών/εξωτερικών παραγόντων) + εκσυγχρονισμός ως
διεργασία καθολική/παγκοσμιοποιημένη (πλαίσιο καπιταλισμού ήδη υφίσταται στην
υδρόγειο)
- όχι απλή
συνύπαρξη κανονιστικών-θεσμικών προϋποθέσεων: πιο σύνθετο, ριζικά διαφορετικά
από αρχική καπιταλιστική ανέλιξη
- Κομφούκιος: «υπάρχουν πολλοί τρόποι για να γδάρει κανείς μια γάτα»: ύπαρξη διαφορετικών εναλλακτικών τροχιών προσέγγισης ζητήματος
- Παρά τις σημαντικές πολιτισμικές διαφορές= παρόμοια αποτελέσματα
- διαφορετικά
πλαίσια + σημαντικές αναλογίες (επιλογή διαφορετικών στρατηγικών για επίτευξη
ανάλογων/ταυτόσημων σκοπών)
- σύγχρονες
προσπάθειες εκσυγχρονισμού/καπιταλισμού= όχι ως μη αναμενόμενα αποτελέσματα
κοινωνικής δράσης, αλλά συνειδητά σχεδιασμένα
3.4 ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ
Κυριαρχία εργασιακής ηθικής +
διεκδίκηση δικαιώματος στην «τεμπελιά» (ελεύθερου χρόνου)
Ηθική της εργασίας σε πρώιμη
κρίσιμη περίοδο: σημαντικό να εμφορείται ικανός αριθμός ατόμων ώστε να
κινητοποιηθεί η καπιταλιστική συσσώρευση και ανάπτυξη
Καπιταλιστικό σύστημα κατεστημένο
ως αυτοπροωθούμενο: όχι πια ρόλο σε επίδραση εργασιακής ηθικής
- αναγκαιότητες καπιταλιστικά
οργανωμένης ζωής ασκούν οικονομικό εξαναγκασμό= υποκατάσταση λειτουργίας
αρχικής εργασιακής ηθικής
- εργάτες: υποχρεωμένοι για
εργασία (χρήματα) για κάλυψη αναγκών (εμπορεύματα)
- επιχειρηματίες: υποχρεωμένοι σε
δράση λόγω κυριαρχίας ανταγωνισμού
- αναπλήρωση ηθικής παρόρμησης
για εργασία από καταναγκασμούς καπιταλιστικά οργανωμένης διαβίωσης
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ο ΜΑΡΞ, Ο ΒΕΜΠΕΡ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ (Giddens)
Στόχος: διαχωρισμός επιπέδων στη
σχέση έργων Μαρξ και Βέμπερ
Έργο Βέμπερ: κριτική στον Μαρξ +
απάντηση σε Μαρξιστές εποχής του
Τρεις πλευρές απόψεων Βέμπερ:
α) στάση απέναντι σε Μαρξισμό
(μορφή Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας)
β) απόψεις περί ακαδημαϊκής
συνεισφοράς μαρξιστών σε ιστορία/κοινωνιολογία
γ) απόψεις περί αυθεντικών θέσεων
Μαρξ
- κατανόηση Βέμπερ εντός
ιστορικού πλαισίου έργου του (τέλη 19ου αι.)
Ερμηνευτικό πρόβλημα διανοούμενων
για Βέμπερ.
- άλλοι θεωρούν ΠΗ ως άρνηση
υλισμού Μαρξ
- άλλοι ότι ΠΗ εντάσσεται στο
μαρξικό σχήμα
Αδημοσίευτα έργα Μαρξ:
- αντίληψη Μαρξ περί «ιστορικού
υλισμού»= λιγότερο δογματική
- διαχωρισμός Ένγκελς από σκέψη
Μαρξ
Απόψεις Βέμπερ για Μαρξ: όχι
επαρκής ένδειξη (αγνοούσε κάποια μαρξικά έργα)
- αναλυτικό πρόβλημα εγκυρότητας
βαθμού κατανόησης Βέμπερ για Μαρξ
- επιμονή Βέμπερ σε λογική
διάκριση εμπειρικής γνώσης και αξιολογικά κατευθυνόμενης δράσης
- έμφαση σε σχέση
ιστορικής/κοινωνιολογικής ανάλυσης και πρακτικής συμμετοχής στην πολιτική
Υπόβαθρο εργασίας Βέμπερ-Μαρξ:
διαδοχικές αλλαγές στην κοινωνική/πολιτική δομή Γερμανίας από μέσα έως τέλη 19ου
αι. (κατανόηση εξέλιξης Μαρξισμού + απάντησης Βέμπερ σε Μαρξισμό ως πολιτική
δύναμη και ακαδημαϊκή θεωρία)
- Το ιστορικό
υπόβαθρο
-Καθυστέρηση πολιτικής ενοποίησης
Γερμανίας= κοινωνικο-οικονομική δομή
-Αναδυόμενη αστική τάξη χωρίς
πρόσβαση σε διοίκηση + κυριαρχία Junkers (αριστοκρατίας γης)
-Μόνη δυνατότητα προόδου= ριζική
επανάσταση
- Μαρξ: επικείμενη επανάσταση=
αστική (ως προϋπόθεση προλεταριακής)
- 1848: μεταρρυθμίσεις=
απομάκρυνση από ημι-φεουδαρχική απολυταρχία + συμβιβασμός φιλελεύθερων (ομοίωμα
κοινοβουλευτικής δημοκρατίας)
- Αποτυχία φιλελευθερισμού=
υπόβαθρο σκέψης Βέμπερ σε πολιτική κοινωνιολογία
-Λασάλ: απομάκρυνση κινήματος
εργατικής τάξης από συνεργασία με φιλελεύθερους α) υπέθαλπε διαχωρισμό
θεωρίας-πράξης (που αποστρεφόταν ο Μαρξ)
β) έδαφος αντιπαράθεσης
«εξέλιξης»-«επανάστασης» (όχι φορέας ριζικής αλλαγής)
- Πολιτική ενοποίηση ως
αποτέλεσμα Realpolitik
Μπίσμαρ (κι όχι αστικής τάξης)
-Πολιτικός συγκεντρωτισμός + οικονομική
ανάπτυξη χωρίς πλήρως φιλελευθεροποιημένη αστική κοινωνία
-Εκδήλωση τάσης
Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος: α) επαναστατική υπέρβαση καπιταλισμού β) έμφαση
Λασάλ σε ιδιοποίηση καπιταλιστικού κράτους «από τα μέσα» μέσω επίτευξης
καθολικής ψήφου (Εξελικτικός Σοσιαλισμός Bernstein)= περισσότερο ντετερμινιστική μορφή μαρξικής θεωρίας (ως
μηχανικά αναπόδραστες αναγκαιότητες ό,τι ο Μαρξ είχε ορίσει ως χαρακτηριστικά
τάσεων καπιταλισμού)
- Η στάση του
Βέμπερ απέναντι στον Μαρξ και στον Μαρξισμό
Γερμανοί φιλελεύθεροι:
προσκολλημένοι σε φιλελεύθερες αξίες ατομικής ελευθερίας και πολιτικής
συμμετοχής + υποταγή σε κυρίαρχη απολυταρχική τάξη πραγμάτων
Βέμπερ: σημασία πολιτικής
εξουσίας και γραφειοκρατίας + προσήλωση σε εθνικισμό + έμφαση σε πρωτοκαθεδρία
γερμανικού κράτους + εμμονή σε αξίες κλασικού φιλελευθερισμού + αναγνώριση
απόκλισης σύγχρονων κοινωνικών από αξίες
Α) Στάση Βέμπερ απέναντι στο
Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας
Όχι μυστικιστική υπεράσπιση
γερμανικού κράτους + εργατική τάξη πολιτικά ανίκανη
Διάσταση επαναστατικής ζέσης
ηγετών και πραγματικής κατεύθυνσης Κόμματος
Ελπίδα= ενίσχυση φιλελεύθερης
αστικής τάξης
Βέμπερ: υπέρ ανάπτυξης
κυβερνητικού συστήματος για εξουσία στο κοινοβούλιο
- αποτέλεσμα κυριαρχίας Μπίσμαρκ=
ανεξέλεγκτη κυριαρχία γραφειοκρατίας
- σοσιαλιστική κυβέρνηση +
σχεδιασμένη οικονομία= καταπίεση γραφειοκρατίας
-Άποψη Βέμπερ για Μαρξισμό
(Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα): διακηρυγμένοι στόχοι= όχι σχέση με πραγματικό ρόλο
του
Β) Απόψεις Βέμπερ για ακαδημαϊκή
συνεισφορά μαρξιστών συγγραφέων
- εχυδαϊσμός αντιλήψεων Μαρξ
- απείχαν από βασικές αρχές
ιστορικού υλισμού Μαρξ
- Εμπειρική άρνηση ιστορικού υλισμού από Βέμπερ: συνειδητή πολεμική σε μονόπλευρη αντίληψη περί θρησκείας ιστορικού υλισμού Kautsky και άλλων
- Ευμένεια Βέμπερ προς κάποιους μαρξιστές «αναθεωρητές» πχ Bernstein
Συμφωνία
Βέμπερ με Bernstein:
- σύγχρονος
καπιταλισμός= όχι προοδευτικά αυξανόμενο χάσμα πλούσιας μειοψηφίας και
εξαθλιωμένης μάζας
- όχι κοινή
ταξική συνείδηση μεσαίας τάξης χαρτογιακάδων και εργατικής χειρανακτών
- όχι ένδειξη
κατακλυσμικής κατάρρευσης καπιταλισμού
- Θέσεις Βέμπερ:
- όχι υπέρβαση
καπιταλισμού σε άμεσα προβλεπτό μέλλον
-
καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν οδηγούσε σε ανοιχτή/ αναπόφευκτη ταξική
σύγκρουση εργασίας-κεφαλαίου
- αναγνώριση
πολλαπλών κοινωνικών διαιρέσεων βάσει υλικών συμφερόντων και κοινωνικής θέσης
κύρους (όχι σε μαρξιστικές ταξικές διαιρέσεις)
Γ) Απόψεις Βέμπερ για Μαρξ
- θεμελιώδης συνεισφορά Μαρξ σε
ιστορική/κοινωνιολογική ανάλυση
- θεωρίες Μαρξ μόνο ως ερεθίσματα
σκέψης ή έννοιες ιστορικής εξέλιξης
- όχι Βέμπερ σε συνολική
κατεύθυνση κίνησης ιστορίας Μαρξ
- ναι (με επιφυλάξεις) σε χρήση
«εξελικτικών σταδίων» ως «ευρετικών μέσων» που διευκολύνουν ερμηνεία ιστορικού
υλικού
- όχι σε κατασκευή
«ντετερμινιστικών σχημάτων» βάσει θεωριών ιστορικής εξέλιξης
= απόρριψη υλισμού Μαρξ ως κλειδί
ερμηνείας ιστορικής αλλαγής
- όχι προσδιορισμός από Μαρξ
τρόπου διάκρισης οικονομικής σφαίρας από άλλες= διάκριση Βέμπερ μεταξύ α)
«οικονομικών», β) «σχετικών με την οικονομία» (πχ θρησκευτικές πρακτικές) και
γ) «οικονομικά καθορισμένων» (επηρεάζονται αιτιωδώς από οικονομικούς
παράγοντες) φαινομένων
Βέμπερ: οικονομική δράση=
ειρηνική επιδίωξη απόκτησης χρειωδών + πολλές μορφές ανθρώπινης δράσης: όρια
θολά + οικονομική διάσταση φαινομένου όχι μόνο «οικονομικά καθορισμένη» ή μόνο
«σχετική με οικονομία»
- όχι σαφής διάκριση Μαρξ
«οικονομικού» και «τεχνολογικού» στοιχείου (ανεπαρκής ο άμεσος τεχνολογικός
ντετερμινισμός, ναι σε σύνδεση τεχνολογίας με διαφορετικούς τύπους κοινωνικής
οργάνωσης)
Θετική επίδραση Μαρξ στον Βέμπερ:
- αξίες/ιδέες= όχι απλά παράγωγα
υλικών συμφερόντων, αλλά ανάλυση πάντα σε σχέση με υλικά συμφέροντα
- αναγνώριση σημασίας ταξικών
συγκρούσεων στην ιστορία (όχι σε πρωτεύοντα ρόλο που αποδίδει ο Μαρξ)
- έννοια ιδιαίτερου
«συμφέροντος»= όχι μόνο οικονομικό, ναι σε επέκταση σε άλλες σφαίρες κοινωνικής
ζωής
- Μεθοδολογικά εργαλεία Βέμπερ πρώιμων έργων δεν συμφωνούν με μεταγενέστερων πχ Οικονομία και Κοινωνία
- όχι
εγκατάλειψη βασικής θέσης: απόλυτη λογική διάκριση πραγματικότητας-αξίας + μη
αναγωγιμότητα ανταγωνιστικών αξιών= διαχωρισμός από Μαρξ (κατά Βέμπερ)
- Έργο Μαρξ: επιστημονική αξία + ηθική απώτερων στόχων= δέσμευση σε ολιστική αντίληψη ιστορίας (αντιδεοντολογικό κατά Βέμπερ)
- Βέμπερ και
Μαρξ: το αναλυτικό πρόγραμμα
Αφετηρία πνευματικής εξέλιξης
Μαρξ: σκοπιά κριτικής της θρησκείας (Φόυερμπαχ: δική του εκδοχή υλισμού= θεϊκό
ως φαντασιακό προϊόν του πραγματικού, μυθική προβολή ανθρώπινων αξιών, θρησκεία
ως συμβολική αναπαράσταση προσδοκιών)
Σφάλματα Φόυερμπαχ κατά Μαρξ:
α) μιλούσε αφηρημένα για άνθρωπο
β) ιδέες/συνείδηση ως απλώς
συνέπεια ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε υλικό κόσμο
Μαρξ: ιδέες= αντανακλούν υλική
πραγματικότητα + σχέση αμοιβαίας επίδρασης
- ιδέες ως κοινωνικά προϊόντα
(ερμηνεία μέσω ανάλυσης συγκεκριμένων μορφών κοινωνίας)
- κύρια διαμεσολαβητική σύνδεση
ιδεολογίας-υλικής υποδομής= ταξικό σύστημα (κυρίαρχες ιδέες= ιδέες κυρίαρχης
τάξης)
- συνδυασμός διαλεκτικής
αντίληψης με ιδέες Φόυερμπαχ: αντικείμενο μελέτης= αλληλεπίδραση θρησκευτικών
ιδεών με κοινωνικές πράξεις «γήινων ανθρώπων» (μέσω ανάλυσης ιστορικής εξέλιξης
κοινωνιών)
- ιδεολογίες: μερικώς «εσωτερική»
αυτόνομη ανάπτυξη (εξάρτηση από ιδιαίτερους σε κάθε κοινωνία παράγοντες)
- Θέση Μαρξ= συμβατή με αναγνώριση μοναδικών χαρακτηριστικών και επιρροής ασκητικού προτεσταντισμού στην Ευρώπη
- Ανάλυση Μαρξ μοιάζει με ανάλυση Βέμπερ
- αναγνώριση
Μαρξ σημασίας πρώιμων μορφών καπιταλισμού στη Ρώμη
- παράγοντας
που εμπόδισε ανάδυση καπιταλισμού στη Ρώμη= ισχυρή ιδεολογική πίεση ενάντια σε
λογική συσσώρευσης πλούτου για τον πλούτο (πλούτος= όχι ως σκοπός
παραγωγής/αυτοσκοπός)
- σημασία
χριστιανισμού σε εξέλιξη ευρωπαϊκών κοινωνιών (Μαρξ) + απόρριψη ιδεαλιστικής
σκοπιάς ανάλυσης επίδρασης χριστιανισμού
- αποδοχή Μαρξ
ηθικής αναγέννησης Μεταρρύθμισης σε σχέση με εσωτερική αποσύνθεση φεουδαρχικής κοινωνίας
- όχι αγνόηση
«ασκητικού» και «ορθολογικού» χαρακτήρα σύγχρονου καπιταλισμού: «ορθολογικός»
χαρακτήρας καπιταλισμού= απόλυτη κυριαρχία χρήματος σε ανθρώπινες κοινωνικές
σχέσεις + κυνήγι χρήματος ως αυτοσκοπός (χρήμα= επιτομή ανθρώπινης αλλοτρίωσης:
αναγωγή ποιοτήτων σε ανταλλακτικές ποσοτικές αξίες). Παγκοσμιοποιητικός
χαρακτήρας καπιταλισμού: καταργεί ιδιαιτερότητες παραδοσιακών πολιτισμών
- καπιταλισμός
ως ασκητικός: ενέργειες καπιταλιστή βάσει αυταπάρνησης και συνεχούς
επανεπένδυσης κερδών (ασκητικός τσιγκούνης τοκογλύφος + παραγωγικός σκλάβος).
- επιδίωξη
πλούτου ως αυτοσκοπός (γενική ηθική τάση)= μόνο στον σύγχρονο καπιταλισμό (δίψα
ατομικού πλουτισμού= ιστορική, όχι φυσική)
- Εμπειρική προσέγγιση Μαρξ σε ιδεολογία= συμβατή με μελέτες Βέμπερ (όχι λεπτομερής μελέτη θρησκείας από Μαρξ)
- Κατανόηση Μαρξ για ανάγκη κοινωνιολογικής ανάλυσης σχέσεων μεταξύ οικονομίας, πολιτικής και ιδεολογίας + όχι η θρησκεία σε ενδελεχή ανάλυση
- Γενική θεωρητική συνάφεια απόψεων Μαρξ και Βέμπερ πάνω σε ιστορία και καταγωγή καπιταλισμού (όχι όμως ταυτόσημες θέσεις)
- Όχι Βέμπερ σε ιστορικό σχήμα εξέλιξης Μαρξ
- Έννοια «χαρίσματος» Βέμπερ (εξωλογική): ιστορία= όχι ορθολογική
-Επαναστατική
δυναμική ιστορίας= περιοδική ανάδυση χαρισματικών κινημάτων (όχι αναγωγή σε
συνολικό ορθολογικό μοντέλο ανθρώπινης εξέλιξης)
- Τονισμός σημασίας τάξης (άρα οικονομικών συμφερόντων) σε κοινωνική εξέλιξη (Μαρξ)= τάση εξομοίωσης οικονομικής-πολιτικής εξουσίας (διαφορά κεφαλαιώδους σημασίας)
- Ανάγνωση Βέμπερ ως «συμπλήρωμα» οικονομικού υλισμού Μαρξ με πολιτικό/στρατιωτικό υλισμό= σωστό, αλλά τάση παραγνώρισης γεγονότος ότι Μαρξ αναγνώριζε αναλογία μεταξύ οργάνωσης επαγγελματικών στρατών και αποξένωσης εργάτη από προϊόν στο σύγχρονο καπιταλισμό
ΒΕΜΠΕΡ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΜΑΡΞ; Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ
ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ (Lowy)
Αντίθεση ανάμεσα σε μέθοδο Βέμπερ
και μέθοδο Μαρξ (ρόλος θρησκευτικών ή οικονομικών παραγόντων σε γένεση
καπιταλισμού)
Μαρξ: πρωταρχική σημασία
οικονομικού παράγοντα
Βέμπερ: ανάδυση πνεύματος
καπιταλισμού μόνο ως αποτέλεσμα επιδράσεων ΠΗ + αναγνώριση θεμελιώδους
βαρύτητας οικονομικού παράγοντα
- όχι παρουσίαση έργου του ως
πνευματοκρατική ερμηνεία ιστορίας, αναγνώριση ότι εστιάζει σε μια πλευρά της
αιτιακής αλυσίδας
Ερμηνεία Βέμπερ ως εναλλακτική
μεθοδολογική πρόταση αντί Μαρξισμού: Parsons (ερμηνεία Βέμπερ: πρωταρχικός μηχανισμός κοινωνικής
μεταβολής οι αξίες= παρανόηση)
- χωρία Βέμπερ κατά ιστορικού
υλισμού: όχι χαρακτηριστικά σε σύγκριση με συνολικό προσανατολισμό έργου του
- Ορισμένα σημεία: ανοιχτή αναγνώριση πρωταρχικότητας οικονομικών μεταβολών σε σχέση με τις θρησκευτικές (παροχή ηθικής υποστήριξης προτεσταντισμού σε ήδη υπάρχουσα ιστορική τάση) + σύγχρονος καπιταλισμός χρειαζόταν υποστήριξη θρησκευτικών δυνάμεων και Κράτους
- Μεθοδολογικός άξονας έργου: εκλεκτική συγγένεια προτεσταντικής ηθικής και πνεύματος καπιταλισμού (ερώτημα πρωταρχικότητας= ανοιχτό)
- Εκλεκτική συγγένεια (απαρχές όρου: χημεία): είδος δυναμικής σχέσης κατά ορισμένη δομική αναλογία μεταξύ δύο κοινωνικών/πολιτισμικών σχηματισμών (αμοιβαία έλξη/επίδραση/ενίσχυση/διαντίδραση): δεν αντιτίθεται σε ιστορικό υλισμό (συμβατή με μαρξιστική θεώρηση θρησκείας)
- Ορισμένα σημεία: άμεση δήλωση αιτιακής πρωταρχικότητας πνευματικού παράγοντα (στρέφεται εναντίον μαρξισμού κι όχι τόσο Μαρξ)
- Αδύναμα τα επιχειρήματα του Βέμπερ περί Νέας Αγγλίας και Πενσυλβανίας για υποστήριξη ρόλου πουριτανισμού στην καπιταλιστική τους ανάπτυξη
- Περί Βενιαμίν Φραγκλίνου:
Βέμπερ:
επάγγελμα για Φραγκλίνο= ηθικός αυτοσκοπός + ωφελιμισμός ηθικών παραινέσεων
(λιτότητα/εργατικότητα/εντιμότητα ως αρετές επειδή αποφέρουν πλούτο)
Εντύπωση
χωρίου: αυτοσκοπός/μέσο= χρήμα (επάγγελμα= μέσο πλούτου/ κοινωνικής διάκρισης).
Αρετές= μέσα πλούτου
- Παράλογο καπιταλισμού κατά Βέμπερ (από ηδονιστική σκοπιά)= ιδιοποίηση ως ύψιστος σκοπός ζωής: ερμηνεύεται μόνο ως επίδραση θρησκευτικών ιδεών (επάγγελμα= ηθικός αυτοσκοπός): αδύναμο επιχείρημα (σήμερα «παράλογος» καπιταλισμός λειτουργεί χωρίς ανάγκη θρησκείας)
- Παράλογο καπιταλισμού κατά Μαρξ: μορφή αλλοτρίωσης παρόμοια με θρησκευτική αλλοτρίωση (κυριαρχία ανθρώπων από δημιουργήματά τους: Κεφάλαιο, Θεός): κατανάλωση ως κλοπή ενάντια σε συσσώρευση κεφαλαίου (ιταλικά λογιστικά βιβλία: προσωπικά έξοδα καπιταλιστή= χρέη απέναντι στο κεφάλαιό του). Απάνθρωπη η τάση για αύξηση ατομικής ιδιοκτησίας: όσο λιγότερο «είσαι» τόσο περισσότερα «έχεις»= αλλοτριωμένη ζωή
- Αλλοτρίωση
καπιταλιστή (ορμή για ιδιοποίηση): χαρακτηριστική ιστορικών απαρχών
καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (όχι ατομική μανία, ναι έκφραση αλλοτριωμένου
κοινωνικού μηχανισμού/ανταγωνισμού)
- Συμφωνία Μαρξ - Βέμπερ περί εγγενούς ανορθολογικότητας καπιταλιστικού πνεύματος
- Μαρξ: ανορθολογισμός ως έμφυτο γνώρισμα κι όχι ως αποτέλεσμα εξωτερικών, μη οικονομικών, θρησκευτικών επιδράσεων (Βέμπερ)
- Μαρξ: θρησκεία= έκφραση κοινωνικών/ιστορικών συνθηκών, όχι αναγωγή θρησκείας στην οικονομία + όχι άρνηση ιστορικού της ρόλου.
- Παραδοχή
κύριου ρόλου θρησκείας σε κοινωνική ζωή σε ορισμένους χρόνους + συγγένεια
πουριτανισμού και καπιταλισμού (Τετράδια:
έργο άγνωστο στον Βέμπερ): λατρεία χρήματος έχει δική της ασκητική (αυταπάρνηση/αυτοθυσία:
οικονομία, λιτότητα, περιφρόνηση εγκόσμιων απολαύσεων, κυνήγι αιώνιου θησαυρού=
σύνδεση με κέρδος)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου