ΕΠΟ 41 - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ - ΜΑΡΞ

 ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ 2015-2016 - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΟ:  ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ, επιμ. Κονιόρδος Σ., εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010

ΜΑΡΞ

Η ΜΑΡΞΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (Β. Ρωμανός)

Α. Καταστατικό αίτημα ιστορικού υλισμού: ανασυγκρότηση και θεμελίωση αρχής ελευθερίας σε επίπεδο πρακτικής ζωής (κριτική σε νεωτερικότητα με όρους εξάπλωσης εμπορευματικής αγοράς)

Β. Γενικά χαρακτηριστικά λειτουργίας καπιταλισμού

Γ. Ανάλυση συνεπειών ανάπτυξής του (αλλοτρίωση εργάτη, πραγμοποίηση κοινωνικών σχέσεων, πολιτική/ιδεολογική ξένωση)

Δ. Πρόβλημα ιστορικής θεμελίωσης ελευθερίας μέσω ιστορικού υλισμού: η κοινωνία ελευθερίας (κομμουνισμός) ως αναγκαίο προϊόν ανάπτυξης καπιταλισμού

1. Μαρξ κ Νεωτερικός Λόγος Ελευθερίας

Νεωτερικότητα= ανάδυση σύγχρονης δυτικής βιομηχανικής κοινωνίας + προβληματισμός περί δυνατότητας θεμελίωσης κοινωνικής/πολιτικής ελευθερίας (κοινωνικός αυτοκαθορισμός + πολιτική χειραφέτηση + ορθολογική διαφώτιση)

Λόγος ελευθερίας= μέσο αυτοερμηνείας σύγχρονου κόσμου:

-αίτημα επιστημονικής επανάστασης: απελευθέρωση γνώσης από μεταφυσική

-αίτημα ηθικού/πολιτικού αυτοκαθορισμού: συγκρότηση έννομης πολιτείας (Αμερικανική/Γαλλική Επανάσταση) + εξορθολογισμός κόσμου

- ελευθερία εμπορευματικής αγοράς

Κριτική παραπάνω σχεδίου: αποκλεισμός κοινωνικών ομάδων από λόγο ελευθερίας

Κριτική Μαρξ σε επίπεδο κοινωνικής ολοκλήρωσης (αντίθεση λόγου-πρακτικής)

-αρχές ελευθερίας/χειραφέτησης= μεταμφιεσμένα συμφέροντα αστικής τάξης

-πραγματοποίηση μόνο μέσω ελευθερίας εμπορίου: ψευδαισθητική ελευθερία ως αποτέλεσμα οικονομικής ασυμμετρίας κοινωνικών σχέσεων παραγωγής=

-αρνητική στάση για σύγχρονο κόσμο

-έλευση εμπορευματικού καπιταλισμού= ενσάρκωση Διαφωτιστικού αιτήματος ελευθερίας μόνο ως ελευθερία αγοράς

Κριτική καπιταλιστικής οικονομίας: δομική επίδραση/συνέπειες σε κοινωνικές σχέσεις, θεσμούς, πολιτική οργάνωση

-Βάση εμπορευματοποίησης: παραγωγή (ικανοποίηση συλλογικών αναγκών)=

-Κυριαρχία νομιμοποιημένης γνώσης (επιστήμη): διάπλαση στρεβλής συνείδησης (άρα: μειωμένη χειραφέτηση + πάλη τάξεων ως μέσο επαναστατικής ανατροπής)

Όχι απόρριψη α) κανονιστικών αιτημάτων Διαφωτισμού/ελευθερίας ως προοπτική και β) αντικειμενικών θεμελίων γνώσης (κατανόηση ιστορίας βάσει a priori νόμων)

Ρίζα προβλήματος: όχι η κυριαρχία της οικονομίας, αλλά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής (ιδιωτικοποίηση παραγωγικών μέσων)

Έργο Μαρξ: κριτική καπιταλισμού + θεμελίωση κατάλληλου οικονομικού-κοινωνικού περιβάλλοντος (επίλυση προβλήματος= Κομμουνισμός)

-Μεταφορά προβληματικής από επικράτεια κριτικής/θέσπισης ηθικών κανόνων (ρύθμιση κοινωνικών σχέσεων) σε πεδίο παραγωγής/αναπαραγωγής ανθρώπινης ζωής

-Ρίζα προβλημάτων σύγχρονου κόσμου= ελαττωματική οργάνωση βασιλείου ικανοποίησης αναγκών. Άρα σύνδεση ελευθερίας με κυριάρχηση φύσης μέσω τεχνικής/ορθολογικής ανάπτυξης παραγωγής για εξασφάλιση αφθονίας/επάρκειας

-Ανθρωπολογική επανερμηνεία αξίας ελευθερίας: όχι ως αυτονομία (ηθική Καντ), ναι ως χειραφέτηση από εξώτερη φύση. Πρακτική= παραγωγή υλικών αγαθών ως δυνατότητα αυτοδημιουργίας (αυτοπραγματοποίηση μέσω παραγωγής)

Στόχος μαρξικού προτάγματος: όχι η υπέρβαση, ναι ανασυγκρότηση Νεωτερικότητας ως καπιταλιστική οικονομική οργάνωση.

-Θετική προοπτική καπιταλισμού: απελευθέρωση παραγωγικών δυνάμεων (εγγενές καπιταλισμού)= κυριαρχία ανθρώπου σε φύση+κοινωνία ελευθερίας (κομμουνισμός)

Νεωτερικότητα= ημιτελής (ολοκλήρωσή της σε μέλλον) + αμφίσημη (καπιταλισμός ως «επιτρεπτική προϋπόθεση» έλευσης κομμουνισμού): ιστορική πραγματικότητα + ιστορική δυνατότητα (μετα-καπιταλιστική κοινωνία ολικού ανθρώπου στη θέση της εργαλειοποίησης και της αλλοτρίωσης εργασίας).

Καπιταλισμός (παρόν) + Κομμουνισμός (μέλλον)= όψεις Νεωτερικότητας

Όχι διαχωρισμός αλλοτριωτικής/εκμεταλλευτικής νεωτερικότητας από ιστορική της προοπτική ως κοινωνία ελευθερίας/δικαιοσύνης. Χειραφέτηση/συνεργασία= αναγκαίο προϊόν δυναμικής ανάπτυξης καπιταλισμού (κομμουνισμός= αναπόδραστο μέλλον Νεωτερικότητας)= νομιμοποίηση αρνητικών συνεπειών καπιταλιστικής ανάπτυξης (υποσκάπτει κριτική Μαρξ)

2. Διαρθρωτικά Γνωρίσματα Καπιταλιστικής Νεωτερικότητας

Υλιστικό οικοδόμημα επιστήμης «κοινωνικού-ιστορικού»: ζωή, δραστηριότητες ιστορικών κοινωνιών εδράζονται σε τρόπο παραγωγής (ιστορικός υλισμός Γερμανικού Ιδεαλισμού VS φιλοσοφικό ιδεαλισμό)

Ερμηνεία τρόπου ζωής/κοινωνικής σκέψης βάσει τρόπου παραγωγής/καταμερισμού

Οικονομική δομή κοινωνίας (βάση): σύνολο αντιφατικών κοινωνικών σχέσεων κυριαρχίας/υποταγής/ιδιοκτησίας/τάξεων, που αντιστοιχούν σε καθορισμένες παραγωγικές δυνάμεις (εργαλεία παραγωγής, πρώτες ύλες, εργασία)= καθορίζει σύνολο ιδεών κ νομικών/πολιτικών θεσμών (εποικοδόμημα)

Τρόπος παραγωγής= καθορισμένος τρόπος ζωής (όχι απλά αναπαραγωγή φυσικής ύπαρξης ατόμων)

Κεντρική αρχή: κοινωνική/πολιτική/πολιτισμική ζωή=επιφαινόμενο καθημερινότητας

-Διαμόρφωση ανθρώπινης υπόστασης μέσα από παραγωγική δραστηριότητα (υλικούς όρους παραγωγής).

-Εξέλιξη κοινωνικής δομής και κράτους ως διαδικασία ζωής ατόμων όπως «είναι» εντός υλικών ορίων/όρων και ανεξάρτητα από θέληση.

Προσδιορισμός νεωτερικής κοινωνικής ζωής με αναφορά στον τρόπο παραγωγής

-Νεωτερικό οικονομικό παράδειγμα: κεφάλαιο (πρωταρχικό παραγωγικό μέσο)= χρήμα (κινητό), γη, εργαλεία, υλικά παραγωγής, μηχανικός εξοπλισμός (σταθερό), εργατική δύναμη (μεταβλητό)

-Μορφή κεφαλαιοποίησης τρόπου παραγωγής= χρήμα (κυρίαρχο, οικουμενικό αξιακό ισοδύναμο στη θέση του αντιπραγματισμού).

-Τα πάντα ως τιμή + μετρήσιμα αξιακά μεγέθη.

Συνέπειες κεφαλαιοποίησης:

α. ευλυγισία κατόχου,

β. γρήγορη ρευστοποίηση μέσων παραγωγής,

γ. αυτονόμηση χρήματος (τύπος δοσοληψίας όχι ως μέσο ανταλλαγής εμπορεύματος),

δ. χρήμα ως έκφραση αξίας ποσοτικοποίησης δια της οποίας σφυρηλατείται η κοινωνική ταυτότητα καπιταλισμού= κυρίαρχο κοινωνικό σύμβολο (συν-καθορίζει νόρμες/κανόνες κοινωνικής επικοινωνίας). Από έκφραση αξίας (τιμή) γίνεται αυτόνομη μορφή επικοινωνίας (ανάλογη γλώσσας), χημική δύναμη κοινωνίας,

Συνέπειες κεφαλαιοποίησης κοινωνικής ζωής:

-Καθυπόταξη εργατικής δύναμης στο κεφάλαιο.

-Εργασία ως αγαθό προς πώληση (βάσει ποσότητας χρόνου).

-Αξία μισθού= αξία εμπορευμάτων για επιβίωση/αναπαραγωγή εργατικής δύναμης.

-Υποβάθμιση εργασίας από αυτοτελής δραστηριότητα και στοιχείο αυτοπραγματοποίησης σε μέσο διαιώνισης βιολογικής υπόστασης.

-Μετατροπή συγκεκριμένου προσώπου (οργανική σύνδεση με εργασία) σε αφηρημένο παραγωγικό συντελεστή (όχι ποιοτική διαφορά από αντικείμενα δημιουργίας του)

Σύγκριση καπιταλισμού με αρχαίες δουλοκτητικές οικονομίες κ δουλοπαροικία μεσαιωνικού φεουδαλισμού (σχέση αφέντη-παραγωγού= κυριαρχία εκμεταλλευτή)

Α. χρηματική σχέση μισθωτού εργάτη και καπιταλιστή (χωρίς βία)

-Φορείς εργατικής δύναμης και κάτοχοι κεφαλαίου= ελεύθεροι (σχέσεις μέσω συμβολαίου που εκπροσωπεί νομική μορφή ελεύθερης θέλησης)

-Εργάτης= δεν ζει χωρίς πώληση εργασίας εντός εμπορευματικού καθεστώτος

-Παρουσίαση συνθηκών ζωής από μπουρζουαζία ως ελεύθερες κ τυχαίες. Εργάτης υπό δυνάμεις «τύχης» (αλήθεια: επί ποινή θανάτου οικονομικός εξαναγκασμός)

Β. ειδολογικό γνώρισμα καπιταλισμού: γενικευμένη στόχευση κέρδους (μοχλός οικονομίας)

-Στόχος αρχαϊκής οικονομίας= ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών παραγωγών (αποτίμηση προϊόντων με όρους αξίας χρήσης, υποκειμενικής ωφελιμότητας).

-Στόχος καπιταλισμού= πώληση παραγόμενου προϊόντος στην αγορά + μεγιστοποίηση κέρδους κατόχων παραγωγικών μέσων (όχι κατανάλωση, ναι συσσώρευση κέρδους κ επανεπένδυσή του σε παραγωγική διαδικασία) Αποτίμηση εμπορευμάτων με όρους ανταλλακτικής τους αξίας.

Καπιταλισμός= σύστημα παραγωγής με μοναδικό παραγωγικό στόχο την απεριόριστη αύξηση ανταλλακτικής αξίας (χρήματος, κεφαλαίου)

Λογική κέρδους/συσσώρευσης= απαραίτητη η αέναη ανάπτυξη δυνάμεων παραγωγής (μείωση κόστους σημαίνει: αντιπαράθεση με κόσμο εργασίας + ανταγωνισμός με άλλους καπιταλιστές)

-Αντιμετώπιση: εκμηχανισμός παραγωγικής δραστηριότητας (τεχνολογία) + επαναστατικοποίηση μέσων παραγωγής, δηλ. σχέσεων παραγωγής

-Αποτέλεσμα: απελευθέρωση ανάπτυξης παραγωγικών δυνάμεων (κυριαρχία ανθρώπου στη φύση)

Αν και αύξηση συνολικού κοινωνικού πλούτου= προλεταριοποίηση/εξαθλίωση παραγωγικού πληθυσμού.

-Προλεταριοποίηση= υπερκαθορισμός πολυάριθμων κοινωνικών ομάδων από δύο τάξεις: καπιταλιστική + προλεταριακή.

-Εξαθλίωση= έλεγχος περισσεύματος παραγωγής από καπιταλιστές.

Κατάσταση εκμετάλλευσης παραγωγών καπιταλισμού= αλλοτρίωση

3. Συνέπειες της Καπιταλιστικής Λειτουργίας και Ανάπτυξης

i.                    Αλλοτρίωση και Κοινωνική Αλλοτρίωση

Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα (1844) Μαρξ:

-Καπιταλισμός= τρόπος παραγωγής που παραβιάζει ανθρώπινη φύση (ουσία εργάτη)

-Φιλοσοφική Ανθρωπολογία: άνθρωπος ως ειδολογική ύπαρξη βάσει 4 δομικών ποιοτήτων:

α. φύσει δημιουργικό ον (κατασκευάζει μέσα παραγωγής για κυριαρχία στη φύση)

μετασχηματισμός φύσης= αυτοδημιουργία, αυτοπραγματοποίηση (δημιουργικότητα)

β. παραγωγική δραστηριότητα= συνολική κοινωνική προσπάθεια,

άρα ανθρώπινη φύση= συλλογική (όχι μονολογική) ουσία (συλλογικότητα)

γ. άνθρωπος= καθολικό ον με δύναμη μετασχηματισμού κόσμου (επιβολή φυσικού του προτύπου+υιοθέτηση προτύπων κάθε είδους): άνθρωπος= οικουμενικός (παράγει χωρίς απαίτηση από άμεση φυσική ανάγκη) (καθολικότητα)

δ. άνθρωπος= συνειδητή ύπαρξη με θέληση και αναστοχαστικότητα (παράγει ιδέες για κόσμο και θέση του μέσα σ΄ αυτόν: φιλοσοφία, τέχνη, ιδεολογία) (συνειδητότητα)

Κανονιστική ανθρώπινη υπόσταση= μέτρο κριτικής καπιταλισμού:

Εργασία: χάνει ανθρώπινα χαρακτηριστικά= όχι έκφραση δημιουργικότητας, συνειδητότητας, καθολικότητας, συλλογικότητας, ναι ως απλό μέσο διαβίωσης, άνθρωπος όχι ως υποκείμενο παραγωγής:αντικείμενο, φυσική ύπαρξη αντί ειδολογική

Ανθρώπινη ουσία VS ανθρώπινη ύπαρξη= αλλοτρίωση (ξένος προς εαυτόν: αποξένωση από φύση, από σώμα, από πνευματική του ουσία)

Τρεις μορφές αλλοτρίωσης:

- σχέση εργάτη-προϊόντος εργασίας: προϊόν ως αντικείμενο ιδιοποίησης άλλου= ξένο, αλλότριο, δύναμη ανεξάρτητη από παραγωγό

- σχέση εργάτη-εργασίας: εργάζεται για να ζήσει + εργάζεται για άλλους= εργασία εξωτερική ως προς εαυτό= αυτοαλλοτρίωση

- σχέση εργάτης-άλλων: νόθευση συλλογικού χαρακτήρα παραγωγής, αποξένωση από άνθρωπο μέσω καταναγκαστικού καταμερισμού εργασίας, επιβεβλημένης διαφοροποίησης ρόλων: όλοι αποξενωμένοι από ουσία ανθρώπου + εμφάνιση κοινοτικότητας (συλλογικού χαρακτήρα εργασίας) ως υποταγή σε εξωτερικές σχέσεις (όχι δια-προσωπική σχέση ενός προς άλλον).

Αποτέλεσμα: Ενότητα καταμερισμού κοινωνικής εργασίας + κοινωνική παραγωγική δύναμη από κοινή προσπάθεια= επέρχεται από κεφάλαιο, όχι από άτομα (εργάτες/άτομα= εμπορεύσιμες ανταλλακτικές αξίες)

Παραβίαση ειδολογικών χαρακτηριστικών= οικονομική εκμετάλλευση (προϊόντα ως αντικείμενο ιδιοποίησης + θεσμικοί μηχανισμοί ατομικής ιδιοκτησίας)

Αρχαϊκοί σχηματισμοί: ιδιοκτησία ως μορφή συνεργατικής οικειοποίησης φύσης, συλλογικά κοινοτικά συμφέροντα

Καπιταλιστική παραλλαγή: ιδιοκτησία= ιδιωτικό συμφέρον και μόνον

Ατομική ιδιοκτησία= προϊόν (αποτέλεσμα αλλοτριωμένης εργασίας κ εξωτερικής σχέσης εργάτη με φύση κ εαυτό), πραγμάτωση αλλοτρίωσης

Υποκείμενο ιδιοποίησης (καπιταλιστής)= εντός αλλοτρίωσης έμμεσα (δεν απολαμβάνει τα αγαθά, αλλά τα εμπορεύεται, άρα δούλος νόμων ανταγωνισμού)

Αλλοτριωμένη εργασία= αφορά ανθρώπινη νεωτερική κατάσταση ως τέτοια

Ορισμός αλλοτρίωσης σε όρους ζωτικής δραστηριοποίησης ατόμου (αισθήματος αποξένωσης/αδυναμίας, υποκειμενικοί/βιωματικοί/ψυχολογικοί όροι)

Γερμανική Ιδεολογία Μαρξ (έργο καμπής): μετατόπιση αλλοτρίωσης προς αντικειμενικό της νόημα (κοινωνική υπόσταση), εννοιακή εστίαση σε αντικειμενικά-δομικά προβλήματα αναπαραγωγής κοινωνικοοικονομικών σχέσεων (κοινωνική ολότητα)

Νεωτερική κοινωνία= γενικά αλλοτριωτική

-Καταμερισμός εργασίας=ανεξάρτητος από θέληση ατόμων.

-Καθορισμένες, αναγκαίες σχέσεις ατόμων.

-Όχι εθελοντική κοινωνική δραστηριότητα (αρχή κοινωνικοποίησης), αλλά βάσει φυσικού δικαίου (ισχυροτέρου).

-Υποταγή εργάτη σε προκαθορισμένο κλάδο εργασίας, προσδιορισμός του από κλειστές ταξικές σχέσεις ή σχέσεων καθορισμένων από παγκόσμια αγορά

Σχίσμα ιδιωτικού και κοινού συμφέροντος (ατομισμός VS αμοιβαία αλληλεξάρτηση)

-Συνέπεια: στέρηση κοινωνικών σχέσεων από εγγενείς ιδιότητες (κοινωνικό δεσμό)

-Ερμηνεία συστήματος κοινωνικής εργασίας σε όρους ιδιωτικού πράττειν= κοινωνία ως αφαίρεση. Όχι έλεγχος κοινωνικών δραστηριοτήτων από απομονωμένα άτομα (προϊόντα συλλογικής παραγωγής= ξένες δυνάμεις με δική τους λογική)=

-κοινωνική αλλοτρίωση: κοινωνική δύναμη από μη εθελοντική συνεργασία ατόμων= ναι ως φυσική, δηλαδή, έξω από θέλησή τους (δημιούργημα σύγχρονης κοινωνίας)

προκαπιταλιστικές οικονομίες: εργασία ως κοινωνική διαδικασία (ανεξάρτητα αν ρυθμίζεται μέσω εξουσίας/συναίνεσης/συνήθειας), δι-ατομική σχέση πριν την αγορά

καπιταλισμός: εργασία ως απρόσωπη, διεκπεραίωση συντονισμού σε πεδίο κυκλοφορίας/αγοράς (οικουμενική μορφή κοινωνικής επαφής= ομογενοποίηση κοινωνικών δεσμών), κοινωνικός χαρακτήρας μόνο εφόσον προϊόν γίνει εμπόρευμα

φετιχισμός εμπορεύματος= αγαθό στερείται κοινωνικής μορφής πριν γίνει εμπόρευμα

κοινωνικός χαρακτήρας παραγωγής ως διαδικασία ανταλλαγής, υποταγή ανθρώπου σε αγορά αφηρημένων ανταλλακτικών αξιών (έμμεση και όχι άμεση σύνδεση παραγωγών με αγοραστές/πωλητές)

ii.                  Φετιχιστικός Χαρακτήρας Κοινωνικών Σχέσεων

Φετιχισμός: κοινωνικός χαρακτήρας εργασίας (συλλογική/διαπροσωπική σχέση μεταξύ παραγωγών) ως σχέση μεταξύ προϊόντων εργασίας (αυτονόμηση προϊόντων)

Κοινωνική σχέση= μέσω ανταλλασσόμενων εμπορευμάτων

Ανθρώπινες συσχετίσεις ως εμπορικές συναλλαγές= αντικειμενοποίηση άμεσων κοινωνικών σχέσεων (υλικότητα σχέσεων) + υποκειμενοποίηση προϊόντων (κοινωνικότητα). Σχέση ανθρώπων= σχέση πραγμάτων.

Θεωρία της αξίας (Κεφάλαιο): εμπορεύματα προς αγοραπωλησία= αξίες πλασματικές που υπερβαίνουν την αξιακή τους ουσία

Ανταλλακτική αξία= όχι εγγενές γνώρισμα αγαθού, ναι μέσω κοινωνικών σχέσεων, ποιότητα μέσω εργασιακής διαδικασίας. Εργατοώρες (ώρες παραγωγής εμπορεύματος)= ποσοτικό μέτρο αξίας. Εργατικός χρόνος= αξιακή ισοδυναμία δεξιοτήτων/ποσότητα εργασίας (μετρήσιμο ποσοτικά μέγεθος= αξιακά ουδέτερο: αντικειμενική εκτίμηση πραγμάτων)

Αξία χρήσης (υποκειμενική χρησιμότητα)= πράγματα μη-συγκρίσιμα, άρα μη-ανταλλάξιμα. Διαφορετικές ποιότητες πραγμάτων.

Σύγκριση πραγμάτων μόνο ως ανταλλακτικές αξίες (βάσει εργατικού χρόνου). Διαφορετικές ποσότητες πραγμάτων (δεν εμπεριέχουν αξία χρήσης)

Ιδέα παραγωγής αξιών με όρους ανάλωσης ανθρώπινων δυνάμεων.

Δυνάμεις παραγωγής ως αντικείμενα ατομικής ιδιοποίησης (εμπορεύματα)= ουσία καπιταλισμού

Εντός αγοράς: αγοραία χρηματική τιμή υπερβαίνει αξιακή ουσία= δημιουργία υπεραξίας (κέρδος καπιταλιστή)

Ταυτότητα εμπορεύματος: από χρηστική αξία γίνεται κάτοχος χρηματικής αξίας (εμπόρευμα= αγαθό+χρήμα: μυστηριακή ποιότητα)

Αξία= όχι από τομέα παραγωγής, αλλά από αντικειμενικούς νόμους κυκλοφορίας σε αγορά/πρακτική ανταλλαγής (με τη σειρά τους αγορά/ανταλλαγή καθορίζουν αναλογίες κοινωνικής εργασίας που πρέπει να αφιερωθούν σε παραγωγή)

Φετιχισμός= ψευδή εμφάνιση αγαθού: Υποκατάσταση αξίας με αγοραία τιμή + ψευδαίσθηση ότι πηγή αξίας δεν είναι η ανθρώπινη συλλογική εργασία= υλική μορφή αγοράς (χρηματική τιμή)

Οικονομικό φετίχ= χρήμα (καθαρή ανταλλακτική αξία διαχωρισμένη από αξία χρήσης)= αντικείμενο οικουμενικής ανάγκης

Αξία εμπορεύματος ως αποτέλεσμα νόμων αγοράς (κι όχι κοινωνικής παραγωγής)= πράγματα ως φορείς κοινωνικότητας (άμεσες κοινωνικές δυνάμεις, ανάπτυξη ανεξάρτητη από δεξιότητες παραγωγών)= δημιουργική δύναμη πραγμάτων (γνώρισμα ανθρώπινο). Κοινωνική σχέση παραγωγών= σχέση εμπορευμάτων

Ανάπτυξη τεχνικής βάσης καπιταλισμού: προσωπικές σχέσεις=υλικές + κοινωνικές σχέσεις=σχέσεις πραγμάτων. Τα εμπορεύματα/μέσα παραγωγής χρησιμοποιούν τους εργάτες (αυτοπραγματοποίηση πραγμάτων)

Γενικευμένη πραγμοποίηση κοινωνικών σχέσεων (όχι απλή αλλοτρίωση): εξαΰλωση υποκειμενικότητας.

-Σχέσεις/δράσεις ανθρώπων= σχέσεις/δράσεις προϊόντων τους

-Σύμφυση προσώπων-πραγμάτων: πραγμοποίηση προσώπων, προσωποποίηση πραγμάτων (πράγματα ως υποκείμενα οικονομικών σχέσεων)= αυτονόμηση εμπορεύματος από παραγωγό (ανεξάρτητη υπόσταση εμπορεύματος).

-Εμπόρευμα= μυστικιστικό αντικείμενο με υπερφυσικές δυνάμεις.

Σύγκριση με θρησκευτικό φετίχ (προϊόντα νου ως ανεξάρτητα όντα). Διαφορά: στο οικονομικό φετίχ οι ποιότητες υλικού εμπορεύματος δεν είναι φαντασιακές, αλλά πραγματικές (παραγωγική πράξη): άρα μερικώς ανάλογο με θρησκευτικό φετίχ.

Οικονομικός φετιχισμός: όχι ιδεολογική ψευδαίσθηση, ναι τρόπος παρουσίασης αντικειμενικής πραγματικότητας καπιταλιστικών σχέσεων. Μόνη ψευδαίσθηση= παρουσίαση κατοχής επίπλαστης δύναμης ως φυσική/δικαιωματική (πραγματικότητα: του έχει εξουσιοδοτηθεί από υλική παραγωγή)

Εξαγωγή αλλοτρίωσης από πεδίο παραγωγής σε πεδίο αναπαραστάσεων κόσμου.

-Αλλοτρίωση σε πεδίο εννοιών/κατηγοριών αυτοσυνείδησης κόσμου κ ιστορικής του ταυτότητας.

-Αυτονόμηση προϊόντος από παραγωγό, όπου προϊόντα= ιδεολογία (κόσμος ιδεών) και πολιτικοί θεσμοί (φαντασιακή απατηλή κοινότητα): διαστρέβλωση υλικής κοινωνικής ζωής + ετεροκαθορισμός κοινωνικών σχέσεων

iii.                Θεσμικός Εξορθολογισμός και Απομάγευση

Θεσμική μορφή αλλοτριωτικής νεωτερικής κοινωνίας: έθνος-κράτος

Σμιθ, Λοκ, Ρουσσώ, Χέγκελ:  πολιτικός μηχανισμός κράτους= συλλογικό συμφέρον + οικουμενική συναίνεση (συμβιβάζει συγκρούσεις ιδιωτικών συμφερόντων με λαϊκή-πολιτική κοινωνία)

Φιλελεύθερη άποψη κράτους: ουδέτερο, συναινετική-ενοποιητική λειτουργία

Κράτος κατά Μαρξ:  όχι ως «γενική θέληση»

-Νομικό σύστημα: νομιμοποίηση ατομικής ιδιοκτησίας + φορολογία ως μεροληπτική διανομή παραγόμενου πλούτου κ αποδυνάμωση λόγου εναντίον αδικίας

-Νόμοι ρύθμισης αθέμιτου ανταγωνισμού καπιταλιστών, αποτροπή μονοπωλίων, προστασία αγοράς κ συμφερόντων καπιταλιστικής τάξης ως όλου

-Κατασταλτικοί μηχανισμοί αστυνομίας/στρατου + θεσμοί + νόμοι (κοινωνική ευρυθμία): σταθεροποίηση ανάπτυξης= αναπαραγωγή τάξης + προστασία κυρίαρχων

-Πολιτικές διαδικασίες (εκλογές/θεσμοί)= τυπική έκφραση ελευθερίας/ισότητας πολιτών= ψευδαίσθηση μαζικής συμμετοχής σε εξουσία= ηγεμονία άρχουσας τάξης

Αλλοτρίωση πολιτικής οργάνωσης: κράτος= απατηλή κοινότητα συλλογικής ζωής: όχι «γενική θέληση» λαϊκής-πολιτικής κοινωνίας, ναι ως όργανο ταξικής κυριαρχίας

Γερμανική Ιδεολογία: ιδεολογικός ρόλος κράτους, ιδέες-αξίες εντός κρατικών θεσμών

Ιδεολογία= ιδέες/νοήματα/αξίες εποικοδομήματος νεωτερικής κοινωνικής δομής (ελευθερία, δικαιοσύνη, ανθρωπιά, ισότητα, νόμος, πολίτης, έθνος, λαός): ρόλος ιδεολογίας αντίστοιχος με θρησκείας σε προνεωτερική κοινωνία:

-σύστημα αναπαράστασης πραγματικότητας (κοινή συνείδηση ολότητας, συλλογική ταυτότητα)

-διαστρέβλωση πραγματικότητας. Ιδεολογία= μηχανισμός κατανόησης/παρανόησης

Νεωτερικές αξίες (ελευθερία, ατομικότητα, ισότητα): θάμπωμα αντίληψης προλετάριου= εργασία ως ελεύθερη αυτοπραγμάτωση + ισότιμη συμμετοχή. Πραγματικότητα: καταναγκαστική/επιβεβλημένη από οικονομικούς μηχανισμούς

Νεωτερική ιδέα έθνους: παραποιεί συγκρουσιακή νεωτερική κοινωνία

Έθνος= ιδεολόγημα: παρουσιάζεται ως:

α) συλλογική ταυτότητα, ενώ συγκαλύπτει κοινωνικές αντιφάσεις

β) ενιαία πραγματικότητα πέραν ταξικών διαφορών= νέα εκμάγευση κόσμου (όχι εξορθολογισμός= αντί Λόγο-Θεού: Λόγο-Ανθρώπου)

Αν κοσμική βάση= Ιδεολογία, τότε κόσμος= ετερόνομος, όπως ο μεσαιωνικός

Θεωρία εξουσίας (σύνδεση με ιδεολογία).

-Διαστροφή πραγματικότητας συνείδησης= μηχανισμός διατήρησης/αναπαραγωγής κατεστημένων εξουσιαστικών σχέσεων

-Πολιτική αλλοτρίωση: κυριαρχούμενοι υπακούουν από μόνοι τους. Ψευδαίσθηση εργάτη περί ελευθερίας/συμμετοχής= αποτελεσματικότερη ηγεμονία άρχουσας τάξης (όχι απαραίτητη η χρήση βίας).

-Έθνος: κοινωνία ως όλον= εξουδετερώνει ειδικά συμφέροντα υποταγμένων + ματαίωση αντίστασης

Ιδεολογικοί μηχανισμοί= μηχανισμοί πολιτικής ισχύος + αναπαραγωγή κοινωνικής διαίρεσης (μετατροπή δυνατότητας κυριαρχίας σε αποτελεσματική κυριαρχία)

Κοινό θεωρίας εποικοδομήματος (ιδεολογία) και θεωρίας βάσης (φετιχισμός)= σχήμα αλλοτρίωσης (αναστροφή αληθινής σχέσης ατομικότητας-κοινότητας + προβολή πραγματικής κοινότητας ως τρίτος εξωτερικός κόσμος, κόσμος ειδώλων/φετίχ)

Ξενωτικά φαινόμενα εποικοδομήματος: τάξης πίστης (ιδεαλιστική πραγματικότητα)

Ξενωτικά φαινόμενα βάσης: τάξης αντίληψης (καθημερινής ζωής)

Θεωρία ιδεολογίας= θεωρία εξουσίας, τρόπου κυριαρχίας (εγγενής σε κράτος)

-Ανάδειξη εξευγενισμού παραγωγής ως «ελεύθερη δημιουργία»= κράτος ως μηχανισμός αναπαραγωγής/νομιμοποίησης ταξικής υποταγής

-Φετιχισμός (θεωρία αλλοτριωτικού χαρακτήρα σχέσεων αγοράς)= υποταγή ατόμου σε κόσμο υλικών αντικειμένων υπό δυνάμεις αγοράς (αντικειμενοποίηση, προσωποποίηση κοινωνικού χαρακτήρα εργασίας σε χρήμα/κεφάλαιο)

Διαστρέβλωση συνείδησης:αποτέλεσμα αυτονόμησης γήινων ειδώλων (όχι φαντασία)

-Είδωλο κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας= φετιχιστικός χαρακτήρας κοινωνίας

-Είδωλο Νεωτερικότητας= μεταμόρφωση αξιών χρήσης σε ανταλλακτικές αξίες

-Σύγχρονος κόσμος= υλιστικός (φετιχιστικός) μόνο κατ΄ επίφαση: «μυθοπλαστικός» (ιδεολογικός μέσα από τα οικονομικά φετίχ, οι υλικές επινοήσεις φτιάχνουν μύθους)

Τελικός στόχος Μαρξικής κριτικής Νεωτερικότητας: καταγραφή συνεπειών καπιταλιστικής ανάπτυξης υπό πρίσμα επαναστατικής ανατροπής εκμεταλλευτικών σχέσεων + προοπτική ανθρώπινης απελευθέρωσης.

Αλλοτρίωση= κανονιστική υπόσταση, αξιακή προοπτική προς τέλος κομμουνισμού (άρση αλλοτρίωσης/τέλος= εγγεγραμμένο στην ιστορία σύγχρονου δυτικού κόσμου)

Κομμουνισμός= ολοκλήρωση Νεωτερικότητας, πραγμάτωση καταστατικών της αρχών σε επίπεδο:

α. συνείδησης (κοινωνικών αναπαραστάσεων κόσμου),

β. πράξης (πεδίο κοινωνίας/υλικής ζωής)

4. Κομμουνισμός και Νόημα της Ιστορίας

Κομμουνισμός=

Α. μελλοντικό «Βασίλειο των παραγωγών»

-αποδέσμευση ανθρώπου από φυσική ανάγκη λόγω τεχνολογικής ανάπτυξης

-ενσάρκωση πολιτικής/κοινωνικής ελευθερίας παραγωγικού σώματος (νέος τύπος οργάνωσης παραγωγής= συλλογική ιδιοκτησία μέσων + ισότιμη συσχέτιση όλων)

-οικονομικός κοινωνικός σχηματισμός= αυθόρμητος/εθελοντικός επιμερισμός έργου αντί επιβεβλημένου καταμερισμού εργασίας  (ποικίλες κατευθύνσεις)

Β. τρόπος παραγωγής: έλεγχος παραγωγικών δυνάμεων ανήκει σε ενωμένα άτομα

-όχι αντίθεση ατομικού-συλλογικού συμφέροντος

-όχι ατομική ιδιοκτησία: κατάργηση ταξικής κοινωνικής δομής

-όχι ταξικοί ανταγωνισμοί, ναι συνεργασία: κατάργηση αλλοτρίωσης ανθρώπου

-κομμουνιστικός τρόπος συναναστροφής: ελεύθερη ανάπτυξη ενός= συνθήκη όλων

-ολικός άνθρωπος: συλλογική ατομικότητα= πολυσχιδεία ολότητας σχέσεων

-πραγματική κοινότητα= ελευθερία ατόμων μέσω ένωσής τους (απατηλή κοινότητα= ανεξάρτητη από άτομα)

Κομμουνισμός= ολοκλήρωση Νεωτερικότητας

Κοινωνικό ως αποτέλεσμα αναπτυσσόμενων παραγωγικών δυνάμεων= εγγενές σε ιστορική διάσταση (κομμουνισμός= εν σπέρματι δυνατότητα καπιταλισμού)

Αναγνώριση προοδευτικού χαρακτήρα καπιταλισμού + θετικού του ρόλου σε θεμελίωση χειραφέτησης. Διασφάλιση ιστορικής προόδου (συνθήκη δυνατότητας):

-απεριόριστη δυναμική κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης λόγω οικονομικής αύξησης (αντί στατικότητας συντηρητικών προ-νεωτερικών μηχανισμών)= πρόοδος τεχνολογίας, διαρκής επαναστατικοποίηση μέσων + επιδημία υπερπαραγωγής= άρση εξάρτησης ανθρωπότητας από ανάγκη, προσανατολισμός προς μέλλον

-απελευθερωτική λειτουργία καπιταλισμού= επιστήμη αντί θρησκείας (προέκταση ορθολογικής οργάνωσης + εξασφάλιση αφθονίας μέσω βελτίωσης τεχνικής + απελευθέρωση από μεταφυσική), κυριάρχηση εργαλειακής λογικής τεχνοεπιστήμης σε πεδίο παραγωγής (ορθολογικοί σκοποί/μέσα). Όχι σε τοπικό/παράδοση= κοινή πορεία ανθρωπότητας, μετατροπή ιστορίας σε παγκόσμια (σύνδεση με όλους)

-διεύρυνση αγοράς, οικουμενικοποίηση σχέσεων ανταλλαγής, καθολικευμένες αξίες= προϋποθέσεις ανάδυσης οικουμενικοποιημένης ατομικότητας (αν και εξατομίκευση= αποπροσωποίηση ατόμου, καπιταλισμός= θέτει βάσεις έλευσης ολικού ανθρώπου)

Καπιταλισμός= απελευθερωτική λειτουργία + απαραίτητη συνθήκη κομμουνισμού

Κομμουνισμός= τέλος μέσω αέναης προόδου/αντιφάσεων καπιταλιστικής παραγωγής

Αντίφαση καπιταλισμού: συνεχής/απεριόριστη ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων VS ατομική ιδιοποίηση αυτών (αντίφαση οικονομικής ανάπτυξης και οργάνωσης= περιορισμός περαιτέρω ανάπτυξης= προσαρμογή παραγωγικών σχέσεων, ώστε να γίνουν συμβατές με νέα τεχνολογία) Σε κοινωνία υψηλότατης τεχνολογίας: όχι κατάλληλη η σχέση καπιταλιστή-προλετάριου (ζήτημα λειτουργικότητας παραγωγικών δυνάμεων)

A priori νόμος ιστορικής εξέλιξης:

-Κοινωνική δομή συμβατή με απεριόριστη παραγωγική ανάπτυξη= δίκτυο ισότιμων κοινωνικών σχέσεων (μάζα καταναλώνει ανατροφοδοτώντας νέα παραγ. ανάπτυξη).

-Άρα μετατροπή αστικής κοινωνίας σε κομμουνιστική μέσω επαναστατικού αγώνα (φορέας/οδηγός προς συλλογική κατοχή κοινωνικού πλούτου)

-Αρνητική οικουμενικότητα καπιταλισμού γίνεται θετική οικουμενικότητα

«Καθολική αποστέρηση» καπιταλισμού γίνεται «συλλογική ιδιοποίηση»

Καπιταλισμός= προοίμιο έλευσης κομμουνισμού (ιστορική βάση νέας κοινωνίας)

Κομμουνισμός= πραγματική κίνηση (όχι εγκαθίδρυση ιδεώδους), αναγκαίο προϊόν εξέλιξης (όχι υπερβατική θεμελίωση).

Ιδέα ανοδικής προοδευτικής ιστορίας προς αναγκαιότητα ελευθερίας.

Αστική κοινωνία= η πιο εξελιγμένη/πολύμορφη ιστορική οργάνωση παραγωγής (προηγούμενες κοινωνικές μορφές ως βαθμίδες προς αστική κοινωνία)

Κεντρική υπόθεση ιστορικού υλισμού: ιστορία ως εγγενώς ενοποιημένη αλληλουχία τρόπων παραγωγής (συνέχεια):

-προϊόντα δράσης παλαιότερων γενεών επηρεάζουν αιτιακά συνθήκες ζωής διάδοχων  

-εξελικτικότητα/καθορισμένη ανάπτυξη= περιοδιοποίηση ιστορίας (προοδευτική διαδοχή προς κομμουνισμό)

Ασιατικός, αρχαίος, φεουδαρχικός, σύγχρονος αστικός τρόπος παραγωγής= προοδευτικής ανάπτυξης εποχές στον οικονομικό σχηματισμό κοινωνίας (αστικές παραγωγικές σχέσεις= τελευταία αντιφατική μορφή κοινωνικής παραγωγής). Παραγωγικές δυνάμεις δημιουργούν υλικούς όρους λύσης αντίφασης.

Ιστορία κοινωνικών σχηματισμών= συνεχής ομοιόμορφα ανερχόμενη ακολουθία αντιφάσεων υλικής ζωής. Ιστορικός χρόνος= πρόοδος: οριστική κατεύθυνση ιστορίας + αναγκαία σχέση αρχών-τέλους («τέλος» κατά Μάρξ= αρχή νέας ιστορίας)

Υποταγή ιστορικής διαδικασίας σε προϋπάρχουσα τελεολογία (λογική διαδοχή κοινωνικών σχηματισμών + κομμουνισμός ως απαύγασμα ορθολογικότητας)

Ντετερμινισμός (γραμμικότητα/αιτιακή θέαση: σύνδεση μη-αντιστρεψιμότητας ιστορικού χρόνου με αδιάκοπη ανάπτυξη παραγωγικότητας εργασίας) + Φιναλιστικό σχήμα (αντιστροφή Χέγκελ: υλική αιτιότητα αντί ορθολογικού ντετερμινισμού)

ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΜΑΡΞΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Μαρξικός Κομμουνισμός= έσχατο στάδιο βιομηχανικής ανάπτυξης + βασίλειο ελευθερίας: αναγωγή νοήματος (ελευθερία) σε επίπεδο αιτιότητας (αέναη πρόοδος)= υπόθεση ύπαρξης Πνεύματος σε τελεολογική δομή ιστορίας (Καστοριάδης)

Διαίρεση Ιστορίας σε «προϊστορία» και μέλλουσα (από βασίλειο αναγκαιότητας προς βασίλειο ελευθερίας + εξάλειψη προϊστορικού ανταγωνισμού)= μετα-καπιταλιστική αταξική κοινωνία (αναπαραγωγή φιλοσοφίας ιστορίας ιδεαλιστικής παράδοσης)

Ατυχείς συνέπειες ιδέας ορθολογικής ιστορίας

Αντινομίες:

-αλλοτρίωση homo laborans ως αντικειμενική προϋπόθεση:

α) πραγματοποίησης ελευθερίας (συνειδητοποίηση ιστορικού ρόλου προλεταριάτου),

β) χειραφέτησης εργασίας από κεφάλαιο

γ) επαναστατικής πάλης

αλλά αν αλλοτρίωση= συνθήκη μέλλοντος, τότε αποδυναμώνεται η μαρξική κριτική του καπιταλιστικού παρόντος

-ταξικός αγώνας μέσω απ-αλλοτρίωσης εργατικής δραστηριότητας=

α. εξηγητική αρχή ιστορικής εξέλιξης,

β. συνολικό προϊόν λειτουργικής ασυμβατότητας δυνάμεων/σχέσεων (έσχατη κρίση).

Αστοχίες ιστορικού υλισμού Μαρξ:

-παραβλέπει αγώνα εξουσίας ως γενεσιουργό αίτιο ιστορίας (πάλη ως τυχαιότητα):

-προώθηση ιστορίας από αγωνιστικό πράττειν και προς κακή της πλευρά

-αντίφαση και προς ρητές αξιώσεις Νεωτερικότητας (αν νεωτερικότητα σημαίνει απεριόριστο άνοιγμα προς νέο/αέναη δημιουργία: τότε διακήρυξη Μαρξ ότι «δέον» συνάγεται από «είναι»= ακύρωση αληθινής/δημιουργικής μεταγενέστερης ανάπτυξης και ιστορικού χρόνου

Αντί Επιλόγου

Νόμοι Μαρξ:

α. κατασκευής επιστήμης κοινωνικών σχηματισμών,

β. αναπαράστασης ιστορίας σε προοδευτικούς-τελεολογικούς όρους (νομοτελειακή καθοριστικότητα):

-υποσκάπτουν κριτική σε Νεωτερικότητα

-αδύνατη η εμμενή συλλογική πράξη χωρίς προϋπόθεση εξωτερικής δύναμης/σχεδίου

 Όχι εξάντληση ορθολογικότητας ιστορίας. Ταλάντευση μεταξύ:

-θετικής θέσης Γερμανικής Ιδεολογίας (κοινωνική πράξη μέσα από επιστήμη ιστορίας + κομμουνισμός ως αποτέλεσμα υλικής πληρότητας σύγχρονου κόσμου): θεωρησιακή ορθολογικότητα μηχανιστικής εξελικτικής εξήγησης

-ριζικά αρνητικής θέσης (ακτιβιστικής) Θέσεων στον Φώυερμπαχ (προτεραιότητα κοινωνικής πράξης έναντι θεωρητικής σκέψης + κομμουνισμός ως προίόν επαναστατικής δραστηριότητας γκρεμίσματος παλαιού κόσμου): πρακτική ορθολογικότητα μετασχηματισμού προϋποθέσεων/μορφών ταξικού αγώνα

Ουσιώδες νόημα ιστορίας= μόνο σε επίπεδο πολιτικής πράξης

Όχι επίλυση αντινομίας από Μαρξ

Μαρξιστές: πρόταγμα φιλοσοφίας πράξης υπό σκέπη νομοτελειακής σκέψης φιλοσοφίας ιστορίας