ΕΠΟ 31 - ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΕΠΟ 31 – Σημειώσεις: Γ.Α.Β. 2012

Περιεχόμενα:

Οι Επιστήμες της φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη - Τόμος Α΄

Οι Επιστήμες της φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη - Τόμος Β΄

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ 
ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΟΜΟΣ Α΄

ΚΕΦ. 2^ο ΠΕΡΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

2.1. ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ

Η μεσαιωνική επιστήμη οριοθετείται μεταξύ της αρχαίας ελληνικής επιστήμης και της επιστήμης των νέων χρόνων [500 μ.Χ. έως 1453 (άλωση Κων/πολης) ή 1492 (ανακάλυψη Αμερικής)] ως εξής:

• Πρώιμος Μεσαίωνας (6^ος-9^ος αιώνας): παρακμή Ρώμης έως Καρολίγγεια Αναγέννηση.
• Μέσοι Χρόνοι (10^ος-11^ος αιώνας): περίοδος των μεταφράσεων και της πνευματικής κυριαρχίας του Ισλάμ.
• Ώριμος Μεσαίωνας (12^ος-15^ος αιώνας): περίοδος της εμφάνισης και ανάπτυξης των πανεπιστημίων, της ολοκλήρωσης των μεταφράσεων και της μετατόπισης του κέντρου της πνευματικής ζωής από τη Μεσόγειο στη Βόρεια Ευρώπη.

2.2. ΛΟΓΟΣ, ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ

Ο Καρχηδόνιος επίσκοπος Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) χωρίς να είναι συστηματικός φιλόσοφος, προτείνει ένα δυτικό χριστιανικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαφοροποιείται η επιστήμη του Μεσαίωνα από την αρχαιοελληνική παράδοση με το συσχετισμό του Λόγου και της εμπειρίας με τη Θεία Αποκάλυψη.

Ο Αυγουστίνος πιστεύει στην αξιοπιστία των εμπειρικών δεδομένων, αλλά θεωρεί ότι υπάρχουν πράγματα τα οποία δεν μπορούν να εξηγηθούν ούτε με τον Λόγο, ούτε με την εμπειρία. Υποβάθμιση επιστήμης και φιλοσοφίας προς όφελος ανερχόμενης θεολογίας.

Στην ελληνική παράδοση, για παράδειγμα, το σώμα είναι φυλακή της ψυχής και η αποδέσμευση από αυτό οδηγεί στις ανώτερες σφαίρες της νόησης (Πλάτωνας). Για τον Αυγουστίνο η ύλη-σάρκα είναι αγαθό. Τα αμαρτήματα που δημιούργησε το προπατορικό αμάρτημα αίρονται από την Ανάσταση και τη χριστιανική σωτηρία. Αιτία αμαρτίας = βούληση (αναβάθμιση της ύλης).

Γνώση μέσω «θείας φώτισης»: Θεός = εγγυητής εγκυρότητας γνώσης (θεμελίωση πρακτικού ωφεμιλισμού που χαρακτήριζε τη μεσαιωνική επιστήμη). Αντικείμενο αγάπης ο Θεός (όχι ο υλικός κόσμος).

Τα λογικά εργαλεία της ελληνικής φιλοσοφίας χρησιμοποιούνται για τη επεξεργασία του νέου χριστιανικού δόγματος.

Σχέση Εκκλησίας-Φιλοσοφίας:

·         Η Ελληνική Φιλοσοφία είναι για την Εκκλησία πηγή αιρέσεων και σφαλμάτων

·         Υπάρχουν πράγματα που δεν εντοπίζονται ούτε στο Λόγο, ούτε στην Εμπειρία, αλλά μόνο μέσω «Θείας Φώτισης» (Αυγουστίνος). Αρχαίοι φιλόσοφοι: δυνατή η προσέγγιση αλήθειας μέσω Λόγου ή Εμπειρίας.

·         Ορισμένες όψεις της φιλοσοφίας του Πλάτωνα θα μπορούσαν να συσχετισθούν αρμονικά με χριστιανική διδασκαλία

·         Λογικά εργαλεία ελληνικής φιλοσοφίας απαραίτητα για την επεξεργασία του χριστιανικού δόγματος.

·         Τα φθαρτά υπηρετούν τα αιώνια: η Επιστήμη θεραπαινίδα της Θεολογίας

2.3. Η ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ

• Η φύση στην αρχαία ελληνική παράδοση είναι αυθύπαρκτη – ουσιαστικά η φύση είναι ο Θεός. Περιγραφική, θεωρησιακή αντίληψη φύσης.
• Ο Θεός της χριστιανικής Βίβλου διαφέρει από τον δημιουργό του κόσμου του Πλάτωνα, καθώς δημιουργεί τον κόσμο από το μηδέν (φύση = θαύμα, ανακάλυψη εσωτερικού της μηχανισμού από τον άνθρωπο), ενώ ο πλατωνικός δημιουργός σχηματοποιεί την ακαθόριστη προϋπάρχουσα ύλη (φύση = Θεός). Η αρχαιοελληνική πίστη στην αυθυπαρξία της φύσης περιχαρακώνει τα όρια της κλασικής επιστημονικής και φιλοσοφικής πρακτικής.
• Ο άνθρωπος της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας αποτελεί οργανικό τμήμα της φύσης. Αντίθετα, σε πολλά χωρία της Βίβλου, αποδεικνύεται ο άνθρωπος του χριστιανισμού υπεράνω της φύσης και κυρίαρχός της (δικαίωμα παρέμβασης στη φύση).
• Ο Αριστοτέλης πρέσβευε την άποψη περί αιωνιότητας του κόσμου, σε αντίθεση με τη χριστιανική άποψη περί Γένεσης του κόσμου, διαφωνώντας ουσιαστικά μεταξύ της τυχαίας διαμόρφωσης συνθηκών μιας ζωής συμβατικής με την ανθρώπινη επιβίωση ή της ενσυνείδητης παρέμβασης ενός ανώτερου Όντος που κατασκεύασε τις συνθήκες αυτές.
• Ο Αυγουστίνος εξέφρασε την κεντρική αντίληψη ότι η ελληνική φιλοσοφία δεν θα πρέπει να αντικατασταθεί ή να απορριφθεί αλλά να εκχριστιανιστεί (σχέση Αθήνας-Ιερουσαλήμ = εκχριστιανισμός).

2.4. ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ, ΔΙΠΛΗ ΑΛΗΘΕΙΑ

Στο μέγιστης σημασίας πρόβλημα της σχέσης πίστης-ορθού λόγου, ο Αυγουστίνος αναγνωρίζει ρόλο για το λογικό στη γνωστική διαδικασία, στο πλαίσιο, όμως, της κυριαρχίας της θεϊκής δράσης. Εδώ φαίνεται να εντοπίζεται η αρχή του προβληματισμού για το δόγμα της διπλής αλήθειας: υπάρχουν δύο αλήθειες μία των Γραφών και μία της επιστήμης και αν ποτέ έλθουν σε αντίθεση θα πρέπει να θεωρείται σωστή η θεολογική θέση.

Η ιστορική πορεία χρήσης δόγματος υποκρύπτει λογική συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στου φορείς των δύο πρακτικών:

• Κατά τον 13ο αιώνα ο Μποναβεντούρα επιχείρησε να τεκμηριώσει την άποψη ότι: «η επιστήμη είναι θεραπαινίδα της θεολογίας».
• Ο Γαλιλαίος το 1614 ισχυρίστηκε ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες και όχι δύο αλήθειες. Οι επιστήμονες ασχολούνται με τις κινήσεις των ουρανών και οι ιερείς με τις ψυχές (όχι αντίφαση).

2.5. ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

·         «Προτάσεις» Πέτρου Λομβαρδού = κλασικό επιστημονικό και θεολογικό κείμενο με αναφορά στις επιστήμες (διδασκόταν στους φοιτητές της θεολογίας)

·         Τεχνικές από τη φυσική φιλοσοφία και τα μαθηματικά εφαρμόζονται σε θέματα όπως η παντοδυναμία του Θεού κλπ.

• Θωμάς Ακινάτης ασχολήθηκε με θέμα συμβατότητας Βίβλου με επιστημονικά δεδομένα. Πιστεύει ότι:

α. η αλήθεια της Βίβλου πρέπει να είναι απαραβίαστη

β. ότι όταν υπάρχουν διάφοροι τρόποι ερμηνείας του βιβλικού κειμένου και δεν θα πρέπει να υπάρχει αυστηρή προσήλωση σε έναν από αυτούς. Αλληγορικές ερμηνείες Βίβλου.

γ. προσπάθεια συγκερασμού χριστιανικής πίστης-αριστοτελισμού (ερμηνείες Βίβλου συμβατές με αριστοτέλεια φυσική γλώσσα).

δ. αναβάθμιση αξίας επιστήμης

• Ο Ορέμ θεωρεί ότι, στο χωρίο της Βίβλου όπου ο Θεός διέταξε τον Ήλιο και τη Σελήνη να σταθούν και αυτά στάθηκαν, δεν πρέπει να ληφθούν κυριολεκτικά, αλλά σαν χρήση κοινού λόγου. Ο Γαλιλαίος, ο οποίος πίστευε στην κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο, το ερμηνεύει κυριολεκτικά και επισημαίνει ότι ο Θεός αρκούσε για να ακινητοποιήσει τον Ήλιο για να κάνει ακίνητο ολόκληρο το σύστημα του κόσμου.
• Συμμόρφωση Βίβλου με την επιστήμη μέσα από αλληγορικές ερμηνείες.

ΚΕΦ. 3^ο Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΑΒΕΣ

3.1. ΟΙ ΚΥΡΙΟΙ ΛΟΓΙΟΙ ΤΟΥ ΠΡΩΙΜΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Οι κύριοι λόγιοι που έδρασαν στη Δ. Ευρώπη από τον 4ο μέχρι τον 7ο αιώνα με σημαντικότερο τον Αυγουστίνο διέσωσαν και μεταβίβασαν την κλασική ελληνική γραμματεία και τα κείμενα των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας ήταν οι:

1. Αυγουστίνος (354 – 430 μ.Χ.)
2. Βοήθιος (480 – 525 μ.Χ.)
3. Κασσιόδωρος (480 – 575 μ.Χ.)
4. Ισίδωρος της Σεβίλλης (560 – 636 μ.Χ.)
5. Μακρόβιος («Σχόλια στο όνειρο του Σκιπίωνα»)
6. Μαρτιανός Καπέλλα («Γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία»)

Υποστήριξη και διάδοση των 7 ελευθέριων τεχνών:

·         Trivium: γραμματική, ρητορική, διαλεκτική

·         Quadrivium: αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία

3.2. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ

Μολονότι ο Αυγουστίνος δεν ήταν φυσικός επιστήμονας, είχε γνώση των επιστημών. Κορυφαίο έργο: «Εξομολογήσεις». Η συμβολή του στις επιστήμες εστιάζεται σε τέσσερα σημεία:

α) τη Θεία Φώτιση (πρόσβαση στην αλήθεια, ιδέα του ωραίου, της κανονικότητας): Ο Αυγουστίνος θεωρεί ότι η αμετάβλητη αλήθεια των πραγμάτων γίνεται κατανοητή μόνο με το φωτισμό τους από το Θείο Φως, όπως ο φωτισμός από τον ήλιο κάνει φανερά τα αντικείμενα του κόσμου.

β) την αντίληψή του για τις σπερματικές αρχές (αφορούν αξιώματα σχηματισμού της ύλης που παρομοιάζονται με σπόρους, οι οποίοι εμφυτεύονται από το Θεό στη Δημιουργία)

γ) τη χρήση των μαθηματικών στις επιστήμες και στη μελέτη της Φύσης (Πλάτων). [Χριστιανική μαθηματικοποίηση φύσης [μαθηματικά (μέτρο, μορφή, τάξη) κοντά στο αμετάβλητο του Θεού].

δ) την αντίληψή του περί γραμμικού χρόνου, έναντι του κυκλικού χρόνου της ελληνικής παράδοσης. Ο χρόνος σε σχέση με τα γεγονότα, σε σχέση με τον εσωτερικό άνθρωπο (γνωσιολογικό υποκείμενο και φορέας του χρόνου), με τη μνήμη (ανθρωποκεντρική θέση). «Μου φαίνεται ότι ο χρόνος δεν είναι τίποτε άλλο παρά έκταση, αλλά τίνος έκταση δεν είμαι βέβαιος, ίσως του νου του ιδίου».

[Ο Αριστοτέλης θεωρούσε το χρόνο σε σχέση με τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων (αρχαιοελληνική τάξη).]

3.3. ΛΟΓΙΟΙ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ

Ο Βοήθιος, λόγιος αριστοκρατικής καταγωγής, θεωρείται ο πλέον πρωτότυπος φιλόσοφος της Ρώμης μετά τον Αυγουστίνο.

·         Γνώριζε ελληνική φιλοσοφία από το πρωτότυπο και με εκλεκτική αντίληψη ήλπιζε να εναρμονίσει το πλατωνικό με το αριστοτελικό έργο.

·         Εφάρμοσε αριστοτελικές μεθόδους σε θεολογικά προβλήματα. Λογική απόδειξη Θεού = ανάγκη ύπαρξης του «τέλειου».

·         Η ποιότητα των μεταφράσεών του, του δίνει τον τίτλο του δημιουργού της φιλοσοφικής γλώσσας των Λατίνων, ενώ σε γενικό γλωσσολογικό επίπεδο η προσφορά του στη Δύση υπολείπεται μόνο αυτής του Κικέρωνα.

·         Ο Βοήθιος θεωρείται ο πρόγονος της σχολαστικής μεθόδου, διαχωρίζοντας την πίστη από τον λόγο. Περιέπεσε σε δυσμένεια από τον βασιλιά Θεοδώριχο και εκτελέστηκε το 525 μ.Χ.

Τα μοναστήρια και τα μοναστικά σχολεία που ιδρύονται στη Δ. Ευρώπη αυτή την περίοδο είναι οι θεσμοί που θα οδηγήσουν στην ίδρυση των πανεπιστημίων του 12^ου-13ου αιώνα και σε τεχνικές-εμπορικές καινοτομίες.

Πρακτική δυτικού μοναχισμού: Κανόνες του Αγίου Βενέδικτου (πνεύμα συνεργασίας, συλλογικότητας). Το μοναστήρι ως νομικό πρόσωπο.

Κανόνες του Μ. Βασιλείου : «Η αδράνεια είναι εχθρός της ψυχής. Οι αδελφοί πρέπει να απασχολούνται συγκεκριμένες ώρες με χειρονακτική εργασία και άλλες με την ανάγνωση αγίων κειμένων».

Κασσιόδωρος: Θεωρείται ο πρώτος ο οποίος διατύπωσε την άποψη ότι η κλασική και η χριστιανική παιδεία θα πρέπει να υποστηρίζονται θεσμικά με συστηματικό τρόπο. Οι απόψεις του είναι ουσιαστικά αυγουστίνειες (θεωρεί την κλασική παιδεία ουσιώδη για την κατανόηση της Βίβλου, αλλά δεν απαιτεί όλοι οι μαθητές του να έχουν θεμελιωμένες γνώσεις).

Ισίδωρος (επίσκοπος της Σεβίλλης). Με κύριο έργο του τις «Ετυμολογίες», μια εικοσάτομη εγκυκλοπαίδεια όπου τα λήμματα δεν ταξινομούνται αλφαβητικά αλλά ετυμολογικά, πίστευε ότι οι λέξεις με την ίδια ετυμολογική ρίζα ορίζουν αντικείμενα τα οποία σχετίζονται στη ζωή (πλατωνική ιδέα).

ΚΕΦ. 4^ο Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΤΟΝ 12^ο ΑΙΩΝΑ. Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ

4.1. Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΥ 12ου – 13ου ΑΙΩΝΑ

Η Ευρώπη των Μέσων Χρόνων (450-1350) ήταν γενικά κόσμος αγροτικών κοινοτήτων, όπου κυριαρχούσε μια μικρή elite, με ταυτόχρονη μεγάλη εσωτερική διαφοροποίηση.

·         Από τον 11ο αιώνα παρατηρείται έντονη οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική και πολιτιστική αλλαγή.

·         Στον 12ο αιώνα τοποθετείται και η γένεση του διανοουμένου, ως κοινωνιολογικής κατηγορίας, ως σχετιζόμενου με ένα νέο καταμερισμό εργασίας στις πόλεις, που δρα στο πλαίσιο των νεοϊδρυθέντων πανεπιστημίων, με τελική επαγγελματική και κοινωνική αναζήτηση την εξουσία. Ανάγκη να υπερνικήσουν την μεσαιωνική αντίληψη ότι ο χρόνος και γνώση θα πρέπει να είναι κοινό κτήμα εφόσον είναι εκ Θεού. Σωματειακή οργάνωση και αντικληρικανισμός.

·         Οι λόγιοι του 12ου αιώνα αποκαλούνται «moderni», χωρίς να έχουν διαμάχες με τους αρχαίους.

·         Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα στις θεολογικές σχολές κυριαρχούν οι σχολαστικές σπουδές (θεολογία + δίκαιο + ελευθέριες τέχνες). Σχολαστικισμός: μαθησιακή μέθοδος (φιλοσοφικό ρεύμα) που συμφιλιώνει τη φιλοσοφία με τη μεσαιωνική θεολογία. Ερμηνεία φυσικών φαινομένων με βάση χριστιανικές αρχές. Η μέθοδος ανάλυσης παλαιών κειμένων θεωρείται επανάκτηση της γνώσης των πρωτοπλάστων.

·         Ανακάλυψη του Αριστοτέλη και επιστροφή στον Ορθό Λόγο.

·         Τα σχολεία της Β. Γαλλίας, κυρίως του Παρισιού, τα παπικά ιδρύματα και τα σχολεία της Μπολόνια σηματοδοτούν την πρώτη διανοητική συστηματοποίηση των εκπαιδευτικών θεσμών (κοινό θεσμικό πλαίσιο).

·         Το 1300 ο ευρωπαϊκός κόσμος χαρακτηρίζεται από το επιτηδευμένο τραπεζικό σύστημα, τα εξαγωγικά προϊόντα, τα μεγάλα έργα (δρόμοι, κανάλια) και από μια έντονη ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση. Όλα αυτά οδηγούν μέσα από μια κοινωνική ομογενοποίηση στην «κατασκευή» της Ευρώπης.

Το Παρίσι είναι το πιο φημισμένο κέντρο όχι μόνο για τις θεολογικές του σπουδές, αλλά και για τη «γλυκιά ζωή του». Εκεί εμφανίζονται οι γολιάρδοι: περιπλανώμενοι κληρικοί-τραγουδοποιοί και περιθωριακοί σπουδαστές πανεπιστημίων, ένα είδος διανοουμένων των πόλεων αντιφεουδαρχικού προσανατολισμού.

Άλλο σημαντικό πνευματικό κέντρο είναι η Σαρτρ, όπου κυριαρχούσε ο νατουραλισμός (πίστη ότι η φύση είναι ανεξάντλητη πηγή ζωής και ταυτόχρονα ένας οργανωμένος κόσμος). Το θαύμα δρα εντός της φυσική τάξης (τάση αποθεοποίησης της φύσης). Ο ουμανισμός της Σαρτρ ήταν ένα ακόμη βασικό της στοιχείο: ο άνθρωπος ήταν πάντα τμήμα του σχεδίου του Δημιουργού και πιστευόταν ότι πραγματικά για τον άνθρωπο δημιουργήθηκε ο κόσμος.

Εριγένης: (9^ος αιώνας)

·         Όχι αντίφαση ανάμεσα σε ανθρώπινη λογική και θεία βούληση

·         Ορθολογική ανάλυση βιβλικών κειμένων «Περί καταμερισμού της φύσης»

·         Καταφυγή στην αυθεντία ως πηγή ορθού λόγου

·         Οι απόψεις του για τη δημιουργία της φύσης συνδέονται με τη εισαγωγή «καθολικών εννοιών» (κλασικό φιλοσοφικό πρόβλημα ρεαλισμού)

·         Στιγμιαία πράξη δημιουργίας Θεού (όχι σε ένα χρονικό διάστημα). Τα αρχέτυπα (ιδέες) που δημιουργήθηκαν δεν αποτελούν μέρος του, αλλά ενυπάρχουν στο νου του.

·         Εξωτερίκευση γενικών ιδεών στα ατομικά όντα μέσω δραστηριοποίησης Αγ. Πνεύματος.

·         Οι ιδέες επιστρέφουν στο Θεό, όπως και οι ψυχές (κατηγορία κατά Εριγένη για πανθεϊσμό)

·         Θεός = αξίωμα που αποκαλύπτεται μέσα από την πολλαπλότητα της Δημιουργίας του. (Αργότερα και ο Καρτέσιος θα καταφύγει σε μια τέτοια θεώρηση.)

·         Μεσαιωνικός ορθολογισμός γεννιέται μέσω βιβλικής ανάγνωσης.

Πάπας Σιλβέστρος:

Πρώτο μεγάλο όνομα στον τομέα της λογικής και στην εκ νέου ανακάλυψη των μαθηματικών. Με τη χρήση της διαλεκτικής και την πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες του νου, οι επίγονοί του οδηγήθηκαν στον σκεπτικισμό (πρόβλημα της θέσης της διαλεκτικής στην αποκαλυπτική χριστιανική σκέψη).

4.3. ΑΒΕΛΑΡΔΟΣ ΚΑΙ ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ ΤΟΥ ΚΛΑΙΡΒΩ (11^ος 12^ος)

ΑΒΕΛΑΡΔΟΣ (λογικός φιλόσοφος/θεολόγος) μαθητής του Άνσελμου, θεωρείται σημαντικότερος από τον δάσκαλό του, γιατί ήταν εκπρόσωπος της ελεύθερης επιστήμης, στο βαθμό που ήταν εφικτό εκείνη την εποχή, προφήτης της τάσης για αυτόνομη γνώση.

·         «Ρεαλιστής»: πιστεύει στην ουσιοκρατία (πλατωνική αντίληψη)

·         Έκφραση ατομικότητας (έρωτας για Ελοϊζα)

·         Ο Θεός δεν υπόκειται σε λογική ανάλυση

·         Στο πρόβλημα νομιναλισμός-ρεαλισμός (πρόβλημα καθολικών εννοιών) πρότεινε ενδιάμεση «εννοιοκρατία»: Δεν υπάρχουν καθολικές οντότητες, όλα τα υπάρχοντα είναι μοναδικά και η γνώση από τη μελέτη των ατομικών όντων οδηγεί στις έννοιες οι οποίες χρησιμοποιούνται σε λογικές προτάσεις (φιλοσοφία της γραμματικής), καθορισμός σημασίας έναντι φύσης πραγμάτων (όχι μεταφυσική).

·         Συμβάλλει σημαντικά στην καθιέρωση μιας καθαρά τυπικής λογικής και στη θέσπιση της «εννοιοκρατίας».

Ο Αβελάρδος χρησιμοποίησε τις νομιναλιστικές του απόψεις στο πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού: ο Θεός δεν μπορεί να είναι διαφορετικός ή καλύτερος από τις πράξεις Του, γιατί τα ρήματα που δηλώνουν την καλοσύνη του Θεού είναι ταυτόσημα με αυτά που δηλώνουν την καλοσύνη των πράξεών Του.

Οι καθολικές έννοιες έχουν φυσική ύπαρξη μόνο στο νου του θεού. Συσχετισμός με αισθητό κόσμο = μετάλλαξη καθολικών εννοιών σε ονόματα (μορφή κατηγορημάτων και κανόνων κατανόησης).

Ροσελίνος (δάσκαλός του): πατέρας νομιναλισμού (γενικές έννοιες = λέξεις, πραγματική ύπαρξη έχουν μόνο τα ατομικά όντα)

Νομιναλισμός: σύστημα σκέψης όπου οι ουσίες ή γενικές ιδέες δεν είναι παρά συμβατικά σημεία (λέξεις) και όχι αληθινά όντα ή πράγματα [«φιλονικία των Universalia” – καθολικές έννοιες (ουσίες/είδη) που αντιπαρατίθενται στα μεμονωμένα πράγματα]. Αντίθετος σε κάθε ουσιοκρατία, σε κάθε μεταφυσική της υπόστασης. Έννοιες = νοητικές κατασκευές.

ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ ΤΟΥ ΚΛΑΙΡΒΩ

·         Θεμελιωτής δυτικής μυστικιστικής θεολογίας (επιρροές από ανατολική θεολογία).

·         Ιδρυτής μεταρρυθμισμένων βενεδικτιανών ταγμάτων των κιστερσιανών (εργασιακή ηθική).

·         Πολέμιος της χλιδής των μοναχών.

·         Αντίπαλος σχολαστικής διαλεκτικής (εχθρός του Αβελάρδου).

·         Η γνώση στην υπηρεσία της ηθικής τελείωσης (διανοητική/πνευματική πρόοδος).

·         Έννοια ταπεινότητας.

·         Γλωσσική τελειότητα λειτουργικών του έργων. Ενίσχυση λατινικής ως καθομιλουμένης.

·         Έμφαση στην ανθρώπινη διάσταση του Ιησού (κοινή θέση με Αβελάρδο).

(Ο Άγιος Βερνάρδος ήταν απόλυτος: «Τι της δίδαξαν οι απόστολοι; Να μαθαίνουμε συνεχώς και ποτέ να μην φτάνουμε στην αλήθεια. Της δίδαξαν πώς να ζούμε».)

ΚΕΦ. 5^ο ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΤΟΥ 13^ου ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1277

5.1. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ

·         Είσοδος αριστοτελισμού στη διανόηση

·         Καθιέρωση πανεπιστημίων (συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών)

Πρόσληψη αριστοτελισμού:

Α. μέσω έργου Αγ. Θωμά (συγκερασμός Λόγου και πίστης)

Β. έργο Σίζερ (αναβάθμιση του Λόγου – προκάλεσε αντίδραση)

Γ. Άγιο Μποναβεντούρα (αντιπαράθεση με αριστοτελισμό, νέο-αυγουστινιανές θέσεις)

5.2. ΜΠΟΝΑΒΕΝΤΟΥΡΑ (BONAVENTURA)

Ο Μποναβεντούρα εισάγεται στο φραγκισκανικό τάγμα, σπουδάζει στη Ρώμη και στο Παρίσι και μαζί με τον δομινικανό Ακινάτη είναι οι κύριοι υποστηρικτές των εντολών των μοναστικών ταγμάτων. Ο Μποναβεντούρα δομεί, στηριζόμενος της βασικές ιδέες του Αυγουστίνου ένα συνεκτικό σύστημα απόψεων, κεντρικά σημεία του οποίου είναι:

·         η δημιουργία εκ του μηδενός,

·         ο παραδειγματισμός,

·          η σχέση μίμησης όλων των όντων της τον Θεό

·         Γνώση μέσω Θείας Φώτισης

·         Έξι φωτισμοί: αισθήσεις, μηχανικές γνώσεις, ορθολογική, φυσική & ηθική φιλοσοφία = κλάδοι γνώσης χειροτονημένοι για γνώση Αγ. Γραφής.

·         Σύνθεση Λόγου-πίστης με το Λόγο να υποτάσσεται

Για τον Μποναβεντούρα η νόηση βρίσκει στον εαυτό της ό,τι κατανοεί (όχι από αισθητηριακά δεδομένα, αλλά από το Θεό). Χρησιμοποιεί αριστοτελικούς όρους, αλλά όχι αριστοτελικό πνεύμα. Συνέβαλε ουσιαστικά στην κρίση του 1277 από την πλευρά της Εκκλησίας.

5.3. ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ (φιλόσοφος-θεολόγος)

·         Summa Theologica (συσχετισμός επιστημονικού με αποκαλυπτικό). Υπάρχουν επιστήμες με προφανείς αρχές και επιστήμες που βασίζονται σε ανώτερες επιστήμες. Το άγιο Δόγμα είναι επιστήμη που βασίζεται στην επιστήμη του Θεού.

·         Σύνδεση αριστοτελικής επιστήμης και χριστιανικής Αποκάλυψης (επίδραση σε ολόκληρη τη Δυτική σκέψη).

·         Χρήση ορθολογισμού και γλώσσας φυσικών επιστημών στην επίλυση θεολογικών προβλημάτων.

·         Αντίθετος με αυγουστίνεια θεωρία ότι η γνώση βασίζεται στη Θεία Φώτιση. Μέσω παρατήρησης και Λόγου είναι δυνατή η πρόσβαση σε βέβαιη γνώση. Η γνώση πηγάζει από το Θεό, άρα η Χάρη δεν καταστρέφει τη Φύση, αλλά την τελειοποιεί. Η νόηση σχηματίζει ό,τι κατανοεί από αισθητηριακά δεδομένα και δημιουργεί πρώτες αρχές – εργαλεία για το οικοδόμημα της γνώσης.

·         Διάκριση περιοχής Λόγου από περιοχή Αποκάλυψης. Όχι στο δίλημμα διπλής αλήθειας. Η αλήθεια είναι μία αλλά οι περιοχές που έχουν πρόσβαση ο ορθολογισμός και η πίστη είναι διαφορετικές. Άρα είναι αδύνατο πίστη και φυσική πραγματικότητα να βρεθούν σε αντίθεση.

·         Η γνώση της φιλοσοφίας ως προϋπόθεση της χριστιανικής θεολογίας

·         Ο Θωμάς Ακινάτης ήταν φιλόσοφος και θεολόγος. Η σύνδεση που επιχείρησε μεταξύ της αριστοτελικής επιστήμης και της χριστιανικής Αποκάλυψης είχε μεγάλη επίδραση σε ολόκληρη την Δυτική σκέψη.

·         Θεμέλιος λίθος θωμισμού: διάκριση ουσίας και ύπαρξης. Ενέργεια + δυνατότητα = ον. Η ύπαρξη δίνει τη δυνατότητα στην ουσία να ενεργήσει, αλλά και η ίδια η ύπαρξη περιορίζεται από αυτή τη δυνατότητα. Ο Θεός είναι το μόνο αυθύπαρκτο Ον χωρίς διάκριση ανάμεσα στην ουσία και την ύπαρξή Του.

·         Θεός = τελική και ποιοτική αιτία όντων, ποιότητες Θεού πάντα εν ενεργεία (όχι εν δυνάμει της είναι στα όντα) εφόσον ουσία και ύπαρξη Του ταυτίζονται (ουσία-ύπαρξη Θωμά σε αναλογία με ουσίες-μορφές του Αριστοτέλη). Το Πρώτο Κινούν του Αριστοτέλη αποκτά Ύπαρξη στον Θωμά. Διαφορά με Θωμά: προνοιακή συμπεριφορά Θεού

·         Αγαθότητα Θεού-ανθρώπων γνώσιμη στο επίπεδο της αναλογίας (αρχή της αναλογίας)

·         Ναι στην αιωνιότητα του κόσμου (επίδικο 1277)

·         Έννοια φυσικού νόμου = συμμετοχή ορθολογικών δημιουργημάτων στον αιώνιο νόμο.

5.4. ΣΙΖΕΡ

Ο Σίζερ σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Παρισιού.

·         Εκπρόσωπος του κοσμικού αριστοτελισμού (λατινικού αβερροϊσμού) και ταυτόχρονα πιστός χριστιανός, δηλαδή οπαδός της διπλής αλήθειας

·         Η φιλοσοφία και η θρησκεία είναι δυνατόν να αντιτίθενται (κοσμικός αριστοτελισμός).

·         Φιλοσοφικά αδιανόητη η δημιουργία εκ του μηδενός.

·         Η ανθρώπινη θέληση είναι καθορισμένη.

·         Η ύπαρξη του Θεού μπορεί να αποδειχθεί με επιχειρήματα φυσικής.

Η ΔΙΠΛΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 13^ος ΑΙΩΝΑΣ

Τρεις είναι οι τρόποι παρουσίασης του προβληματισμού για την κυριολεκτική έννοια του όρου της διπλής αλήθειας (φιλοσοφικής και χριστιανικής διδασκαλίας):

1) Μπορεί κανείς να δεχθεί ταυτόχρονα ότι οι δύο αλήθειες αντιφάσκουν, της π.χ.

για το θέμα της αιωνιότητας ή της δημιουργίας του κόσμου (Σίζερ)

2) Αναφορά της θεωρίες του Αριστοτέλη χωρίς να παίρνει κανείς θέση (Θωμάς Ακινάτης).

3) Η αντίφαση ερμηνεύεται λέγοντας ότι τα συμπεράσματα της φιλοσοφίας είναι

ανακάλυψη του ανθρώπινου νου, ενώ οι αλήθειες της πίστης αποκαλυπτικές,

συνεπώς οι δεύτερες είναι οι μόνες αποδεκτές τελικά (Μποναβεντούρα).

5.5. ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ

·         Πανεπιστήμια με μορφή συντεχνίας (universitas).

·         Υποστήριξη από παπική εξουσία (πεδία παπικής κυριαρχίας και διαμαχών για τον έλεγχό της).

·         Διαφοροποίηση ανάλογα με κύρος λογίων.

·         Θέμα μισθού λογίου (η γνώση είναι του Θεού).

·         Λόγιοι = «νέοι ιππότες», φεουδαρχική ορολογία και τελετουργικό, ελίτ με προνόμια.

·         Δυνατότητα μη υποταγής λογίων σε κληρικά πρότυπα.

Η Σχολή των Τεχνών καταφέρνει να ξεχωρίσει και να επιβληθεί στο πανεπιστήμιο.

·         Οι σπουδές στηρίζονται στα κλασικά βιβλία και δεν είναι κατά βάση ούτε πειραματικές ούτε εμπειρικές.

·         Η λογική βασικό μάθημα πρώτου κύκλου σπουδών. Διδασκαλία φυσικής φιλοσοφίας με κέντρο την τοπική κίνηση. Μαθηματικά, γεωμετρία, αριθμητική = όχι πρακτική ωφελιμότητα, αλλά ιδεολογικοί, μεταφυσικοί προβληματισμοί.

·         Απομνημόνευση.

·         Η μεθοδολογία της πανεπιστημιακής διδασκαλίας ήταν ο σχολαστικισμός με βάση τη γραμματική. Σχέση λέξης-κόσμου (πρόβλημα νομιναλισμού-ρεαλισμού). Μέθοδος απόδειξης ήταν η διαλεκτική, ένα σύνολο διαδικασιών μέσω των οποίων το αντικείμενο της γνώσης μετατρέπεται σε πρόβλημα και υπόκειται σε διάλογο αντιτιθέμενων πλευρών (κίνδυνος απεραντολογίας).

·         Οι φοιτητές κρατούν σημειώσεις, με βάση της οποίες τυπώνονται οι διαλέξεις των καθηγητών ως πανεπιστημιακά βιβλία (από της σημαντικότερες καινοτόμες λειτουργίες του πανεπιστημίου).

·         Εξετάσεις αποφοίτησης.

·         Σαλέρνο: Ιατρική (διπλή φύση: τέχνη και μάθηση) – Μπολόνια: Νομική (νομική + λογική) – Παρίσι, Οξφόρδη: Επιστήμες – Ορλεάνη: Δικηγορία.

Γενικές αξίες λειτουργίας μεσαιωνικών πανεπιστημίων:

·         Πίστη ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από θεό με τόπο ορθολογικό και κατανοήσιμο από τον άνθρωπο.

·         Χριστιανική αντίληψη ατελούς αμαρτωλού ανθρώπου = μετριοφροσύνη ως ιδεώδες πανεπιστημιακού λόγιου.

·         Θεώρηση ανθρώπου ως μικρόκοσμου (αντανάκλαση του μακρόκοσμου) και δημιούργημα του θείου = θέση ελευθερίας της έρευνας

·         Αντίληψη δημόσιου χαρακτήρα πανεπιστημιακής δραστηριότητας (αποδοχή αποδειγμένων προτάσεων και κανόνων επικύρωσης).

·     Απαγόρευση εκχρηματισμού πανεπιστημιακών εργασιών (θεϊκή προέλευση αλήθειας). Εκχρηματισμός παρατηρείται σε εταιρείες εγγραμμάτων εκτός πανεπιστήμιου.

·         Προοδευτικός και σωρευτικός χαρακτήρας επιστημονικής γνώσης.

·         Ενίσχυση θεσμικού χαρακτήρα πανεπιστημίων (κοινοτικές τάσεις λογίων)

5.6. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1277

Θέματα αντιπαράθεσης αριστοτελισμού-χριστιανισμού:

·         Αιωνιότητα κόσμου

·         Μονοψυχισμός Αβερρόη

·         Άρνηση προσωπικής αθανασίας

·         Αιτιοκρατία (αναγκαιότητα)

·         Άρνηση Θείας Πρόνοιας

·         Άρνηση ελεύθερης βούλησης

·         Διπλή αλήθεια

Τα φυσικά και τα μεταφυσικά έργα του Αριστοτέλη και ο αραβικός σχολιασμός της (πανθεϊσμός: ταύτιση Θεού με σύμπαν) προκάλεσαν την έντονη αντίδραση των χριστιανών θεολόγων (ενδο-θεολογικές συγκρούσεις) και επέφεραν της αρχικές καταδίκες του 1270.

Οι πανεπιστημιακοί του Τμήματος των Τεχνών στο Παρίσι από το 1272 υποχρεώνονται να δίνουν όρκο ότι δεν θα διδάξουν οτιδήποτε φαίνεται να αγγίζει ταυτόχρονα φιλοσοφία και πίστη (διδασκαλία χωρίς θεολογικό προσανατολισμό). Το 1277 έχουμε τη γνωστή καταδίκη 219 προτάσεων (από τον επίσκοπο Tempier). 1325: άρση της καταδίκης

Προτάσεις που καταδικάστηκαν:

1270: καταδικάζονται προτάσεις κοσμικού αριστοτελισμού της: α. η νόηση όλων των ανθρώπων είναι μία και μόνη, β. ο κόσμος είναι αιώνιος, γ. δεν υπήρξε ποτέ πρώτος άνθρωπος (προτάσεις αντίθετες με χριστιανικό δόγμα)

1277: καταδικάζονται προτάσεις κοσμικού αριστοτελισμού + απόψεις Θωμά Ακινάτη

Προτάσεις που αφορούν: α. τη φύση του Θεού, β. την ανθρώπινη ικανότητα γνώσης Του, γ. τον περιορισμό της παντοδυναμίας του Θεού, δ. θέματα αναγκαιότητας και τυχαίου, ε. αν ο κόσμος είναι αιώνιος, ζ. θέμα προτεραιότητας δικαιώματος στην αλήθεια ανάμεσα σε θεολόγους και φιλόσοφους

·         Δυνατότητα Θεού για περισσότερους κόσμους 34

·         Αδύνατη η ευθύγραμμη κίνηση ουρανών και παραγωγή κενού (αριστοτέλεια θέση) 49

·         Δεν υπάρχει δυνατότητα ύπαρξης ποιοτήτων ξεχωριστά από το φορέα της (αριστοτέλεια θέση) 140-1 (ποιότητες χωρίς υποκείμενο: μέση τιμή Merton, Γαλιλαίος).

Καταδίκες 1277 = πράξη γένεσης επιστήμης νέων χρόνων (καθιέρωσαν τη δυνατότητα μελέτης μη αριστοτελικών θέσεων) (Duhem)

5.7. Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ

Αγγλική παράδοση των: Γκροσσετέστ (πατέρας της πειραματικής μεθόδου) και Ρότζερ Μπέικον (πρακτικό ευρωπαϊκό πνεύμα = επιστημονικά επιτεύγματα): απόψεις για μαθηματικοποίηση της επιστήμης και πειραματισμός. Ιδρυτές νεότερη επιστήμης.

ΡΟΜΠΕΡΤ ΓΚΡΟΣΣΕΤΕΣΤ (1170-1253)

Ο Γκροσσετέστ (φραγκισκανός επίσκοπος στην επισκοπή που ήλεγχε πανεπιστήμιο Οξφόρδης)

·         Γνώστης των ελληνικών

·         ο πρώτος Άγγλος που μελέτησε σε βάθος τον Αριστοτέλη και της Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας

·         νεοαυτουστίνεια παράδοση (αρχή θείας Φώτισης όχι μόνο ως αφηρημένη φιλοσοφία, αλλά και της μελέτες του για το φως).

·         Αντιλήψεις για την επιστήμη (ρόλο της επαγωγής και του πειράματος)  σύμφωνα με τα Αναλυτικά Ύστερα του Αριστοτέλη: όχι μόνο απόδειξη του ότι (γνώση του γεγονότος), αλλά και απόδειξη του διότι (των αιτιών).

·          Χωρίζει την επιστήμη με βάση την ιεραρχία των επιστημών του Αριστοτέλη: σε κατώτερες (παρέχουν τα γεγονότα) και ανώτερες (μαθηματικά, παρέχουν εξηγήσεις, λόγους, ερμηνείες). Δεν υποτάσσει τον φυσικό κόσμο στον μαθηματικό (τα μαθηματικά δίνουν την τυπική αιτία του γεγονότος, όχι την υλική ή δρώσα).

·          Διείδε αντίφαση αστρονομικής περιγραφής πτολεμαϊκού συστήματος (έκκεντροι, επίκυκλοι) που «έσωζε τα φαινόμενα» χωρίς να μπορεί να εξηγήσει της αιτίες που προκαλούσαν της ουράνιες κινήσεις.

·         Δεν περιλάμβανε της μελέτες του την έννοια της τελικής αιτίας (κοντά στην έννοια αιτιότητας νέων χρόνων).

·         Μελέτη της εμπειρίας βάσει αριστοτέλειας μεθόδου ανάλυσης/σύνθεσης: από εμπειρία στη θεωρία και αντίστροφα. Προϋπόθεση μελέτης εμπειρίας είναι η εύρεση ονομαστικού μη αιτιακού όρου που περιγράφει συσχετισμούς απέναντι στα γεγονότα-προτάσεις που της ενδιαφέρουν. Στη συνέχεια μελετάται η δυνατότητα του ορισμού να δώσει της αιτίες εμφάνισης του φαινομένου (π.χ. μελέτη κοινής φύσης κερασφόρων ζώων και αιτίας που γεννά τα κέρατα).

ΡΟΤΖΕΡ ΜΠΕΙΚΟΝ (θεολόγος στο Παρίσι, επιστήμονας «της πολυθρόνας»)

Έργο: Opus Majus (επέφερε μεταρρυθμίσεις της θεολογικές σπουδές).

Οι απόψεις του για τον πειραματισμό και τα μαθηματικά έχουν συμπληρωματικό χαρακτήρα:

ü      τα μαθηματικά «παρέχουν αλήθειες χωρίς σφάλματα» και

ü      η εμπειρία «βεβαιότητα χωρίς αμφιβολία».

·         Αναγνωρίζει τέσσερα εμπόδια της κατανόησης της αλήθειας:

α) η υποταγή σε λανθασμένη αυθεντία,

β) η δύναμη της συνήθειας,

γ) η λαϊκή πρόληψη

δ) η επικάλυψη της άγνοιας με επίδειξη σοφίας.

• Η εμπειρία είναι δύο ειδών: μία που προσλαμβάνεται μέσω των εξωτερικών αισθήσεων και μία που προκύπτει από εσωτερική φώτιση (νεοαυγουστίνεια θέση).
• Μεθοδολογία πειραματισμού: α. ετοιμότητα πειραματιστεί να πιστέψει, β. ακολουθεί η εμπειρία και γ. λειτουργεί ο Λόγος. Πειραματικά δεδομένα αποκτούν αξιοπιστία μόνο στο πλαίσιο μιας θεωρίας (θυμίζει πρακτικές επιστήμης νέων χρόνων).
• Χρηστική (ωφελιμιστική) αξία της επιστήμης (σκοπός: ωφέλεια)
• Ανώτατο κριτήριο αλήθειας: πειραματισμός
• Αναγνώριση ρόλου μαθηματικών στη γενική φιλοσοφία της επιστήμης: φυσική = γνώση του ότι, μαθηματικά = γνώση του διότι. Τα μαθηματικά χρήσιμα στην κατανόηση όλων των επιστημών (όχι της υποταγή επιστημών στα μαθηματικά). Μαθηματική απόδειξη = αιτία της γνώσης της αλήθειας.
• Απαραίτητη για έναν θεολόγο η γνώση των πραγμάτων αυτού του κόσμου (προκειμένου να κατανοήσει τη Βίβλο).
• Επαναφορά αυγουστίνειας παράδοσης + αισιοδοξία για ρόλο επιστημών = θεμελιακές αλλαγές στον επιστημονικό λόγο.

(Ο Μπέικον θεωρείται «προφήτης» του υποβρυχίου, του αυτοκινήτου και του αεροπλάνου και αναγνώριζε το γεγονός ότι ο χριστιανικός κόσμος ήταν ένα μικρό μέρος του κόσμου, ο οποίος απαρτιζόταν κυρίως από μη πιστούς.)

ΚΕΦ. 6^ο Η ΑΠΟΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΟΝ 14^ο ΑΙΩΝΑ

6.1. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο 14^ος αιώνας ήταν περίοδος μετασχηματισμών. Κατά τον αιώνα αυτό παρατηρούνται τα ακόλουθα κοινωνικά γεγονότα :

1) δημογραφική στασιμότητα,

2) η πανούκλα πλήττει τον πληθυσμό,

3) ξεσπάει ο Εκατονταετής Πόλεμος,

4) το φεουδαρχικό σύστημα εκχρηματίζεται,

5) χαράσσεται διαχωριστική γραμμή μεταξύ πολιτικού μπλοκ ανώτερης τάξης (ευγενείς, κλήρος) + αστοί και κατώτερης (αγρότες),

6) εμφανίζεται της αυλές των ευγενών της της τύπος λογίου (ο ουμανιστής αριστοκράτης) ο οποίος δεν διδάσκει πλέον στα πανεπιστήμια, αλλά σε ελίτ θεσμούς κλειστών κοινοτήτων,

7) επέρχεται το «διαζύγιο πίστης και Λόγου» [ο «γάμος» (σχολαστικισμός 13^ου αιώνα) ήταν προβληματικός]. Η σκεπτική θεολογία υπονόμευσε κοσμοεικόνα Μεσαίωνα επιτρέποντας την εμφάνιση της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης

8) ατομικότητα ζωής (γάμος = αμοιβαία αισθήματα, εξομολόγηση = ατομική, ιδιωτικός χώρος-ατομικό δωμάτιο), ιδιωτικότητα, ατομικότητα ανθρώπου (στο Μεσαίωνα το άτομο όφειλε το νόημα της ύπαρξής του στη θεϊκή δράση).

Αντιπροσωπευτικοί φιλόσοφοι της εποχής είναι οι: Όκκαμ, Νικόλαος της Ωτρεκούρτ, Ζαν Μπουριντάν και Ορέμ, λόγιοι γνωστοί ως calculatori (υπολογιστές) του Κολεγίου Μέρτον της Οξφόρδης.

6.2. ΤΟ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο 14^ος αιώνας είναι μια περίοδος ανάπτυξης της φυσικής φιλοσοφίας μακριά από τη φύση, μιας φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη Λογική (προπαρασκευή εμφάνισης κλασικής επιστήμης).

Κύριο χαρακτηριστικό της της περιόδου είναι η άρνηση της ύπαρξης κοινού ερμηνευτικού σχήματος βασισμένο σε προκαθορισμένη αρμονία μεταξύ του ανθρώπινου νου και της πραγματικότητας. Αυτή η αρμονία εκφραζόταν με την αξιοποίηση καθολικών εννοιών, που μπορεί να είναι ουσίες ή μορφές δημιουργημένες από καθολικά γενικά αρχέτυπα ή θεϊκές ιδέες προερχόμενες είτε από τη Θεία Φώτιση ή μέσω αφαίρεσης.

·         Όχι η μορφή καθοριστική της ουσίας

·         Όχι παραγωγή ατομικών οντοτήτων από καθολικές

·         Όχι αλήθεια καθολικού χαρακτήρα

·         Περιορίζεται η ιδέα μιας σταθερής φυσικής τάξης

·         Νέος πλουραλισμός

·         Φυσική Φιλοσοφία βασισμένη στη Λογική.

Από την εποχή του Αυγουστίνου μέχρι τον θάνατο του Ακινάτη, ίσχυε η παραδοχή ότι υπήρχε μια λογική και κατανοητή ερμηνεία του σύμπαντος και μια ανάλυση του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του που θα μπορούσε να ανακαλυφθεί και να είναι η τελική για όλους της ανθρώπους.

Η διάλυση της της παραδοχής από τον Όκκαμ οδήγησε από της παραδοσιακές φιλοσοφικές απόψεις (Via Antigua) της μοντέρνες φιλοσοφικές συνάφειες (Via Moderna) των οπαδών του Όκκαμ, όπου συντελέστηκε η μεγαλύτερη πρόοδος στα μαθηματικά, στη φυσική θεωρία και στη Λογική.

Οι διαφορές της Via Moderna από τη Via Antigua του 14^ου αιώνα, μπορούν να ταξινομηθούν της ακόλουθες περιοχές:

1) Η πρώτη αφορά τη φύση του γνώσιμου και της πηγές της γνώσης, τα οποία ο Όκκαμ ταύτισε με ατομικά αντικείμενα που υπάρχουν έξω από τον νου και αποτελούν την μοναδική οντολογική πραγματικότητα, οδηγώντας σε ασυμμετρία ανάμεσα στο εννοιολογικό και στο πραγματικό. Η Μεταφυσική τάξη γίνεται Λογική τάξη (από της καθολικές έννοιες στο νόημα, στη γραμματική, στη λογική)

2) Η δεύτερη περιοχή διαφορών ανάμεσα της δύο θεωρήσεις αφορά θέματα πίστης και γνώσης. Ανεξάρτητα από την παραδοχή ή μη των αντιλήψεων του Όκκαμ και του 14^ου αιώνα, οι χριστιανοί πίστευαν στην εγγενή αβεβαιότητα και στο τυχαίο όλων των όντων πλην του Θεού. Όχι αριστοτέλεια αναγκαιότητα ισχυρότερη του Θεού (νόμοι συμβατικά αναγκαίοι λόγω θέλησης Θεού και όχι λόγω απόλυτης αναγκαιότητας). Πίστη στην παντοδυναμία του Θεού και στη δυνατότητά του να κάνει τον κόσμο της θέλει, στο τυχαίο, δηλαδή, της Δημιουργίας.

3) Αυτές οι παραδόσεις (αδρανείς τον 12^ο-13^ο αιώνα) αναζωογονήθηκαν τον 14^ο αιώνα από τον Scotus, ο οποίος μίλησε για δύο δυνάμεις του Θεού:

·         τη συνήθη διατεταγμένη δύναμη και

·         την απόλυτη δύναμη, έκφραση της παντοδυναμίας του Θεού.

Οι δυο πλευρές της θεϊκής δύναμης οδήγησαν σε αντινομία ανάμεσα στο πραγματικό και το πιθανό σε θέματα γνώσης της φύσης. Συνεπώς ο ρόλος της Λογικής γίνεται κυρίαρχος. Εγκαταλείπεται η προσπάθεια ερμηνειών με χρήση γενικών όρων. Το πρόβλημα της ύπαρξης γίνεται πρόβλημα της γλώσσας. Εγκαταλείπεται η φυσική θεολογία του 13^ου αιώνα (αναζήτηση φυσικών αιτιών για εξ Αποκαλύψεως αλήθειες).

Ο Moody στο σημαντικό άρθρο του «Εμπειρισμός και Μεταφυσική στη Μεσαιωνική Φιλοσοφία» (1958) καταλήγει σε δύο συμπεράσματα σχετικά με τον μεσαιωνικό σχολαστικισμό :

α) ότι η βασική αντιμεταφυσική τάση της εκκλησίας οδήγησε τελικά τη φιλοσοφία σε εμπειρικές αντιλήψεις (μέσα, βέβαια, στο πλαίσιο της σχολαστικής παράδοσης)

β) ότι οι μεσαιωνικοί θεολόγοι μέσα από την κριτική της ελληνικής και αραβικής φιλοσοφίας μετασχημάτισαν τελικά τη φιλοσοφία από κυρίαρχη κοσμολογική και θεωρησιακή ελληνική αντίληψη σε δραστηριότητα στην οποία πρωτεύοντα ρόλο έχουν αναλυτικές μορφές φιλοσοφικής αναζήτησης. (Αφαίρεση από φιλοσοφία και θεολογία θεωρησιακού στοιχείου και επιστροφή στη μεταφυσική μετά τον 16^ο αιώνα).

Γενικές εξελίξεις σε φυσικές επιστήμες:

·         αξιοποίηση μαθηματικών στη μελέτη της φύσης από Γκροσσετέστ (στο πλαίσιο της αυγουστίνειας παράδοσης της Θείας Φώτισης) 13^ος

·         Calculatori κολεγίου Μέρτον (14^ος): προβλήματα φυσικά (μη φιλοσοφικά), χρήση μαθηματικών ξεκομμένη από αρχικό φιλοσοφικό πλαίσιο.

·         Διαμόρφωση κοινότητας λογίων που μελετούσε επιστημονικά (μηχανικά) προβλήματα με χρήση αξιωμάτων και ποσοτικών μεθόδων.

·         Ανασχηματισμός αριστοτέλειου πλαισίου με βάση της έννοιες της ύλης και της ποσότητας (χρήση υπολογισμών αντί ταξινομήσεων και ορισμών)

[Η αριστοτέλεια αντίληψη πηγάζει μεν από εμπειρικά δεδομένα, αλλά παγιώνεται σε αφαιρέσεις (όχι σχέση με παρατήρηση και πείραμα). Αριστοτέλεια ταξινόμηση κίνησης: μεταβολή ποιότητας = αλλοίωση, μεταβολή ποσότητας = αύξηση ή φθίση, μεταβολή στον τόπο = φορά (κίνηση)].

6.3. ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΟΚΚΑΜ (1285-1349)

(φραγκισκανός μοναχός, ισχυρή μορφή του νομιναλισμού, Οξφόρδη)

·         Σωτηριολογική αντίληψη για θεολογία + ταπείνωση λογικής = ανοίγει δρόμο προς αγνωστικισμό και μυστικισμό.

·         Το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μια ερμηνεία.

·         Βασικό αξίωμα της φυσικής του θεωρίας: υπάρχουν μόνο απόλυτα πράγματα στη φύση και είναι δύο ειδών: ουσίες και ποιότητες.

«ποιότητες»: αυτά που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις (μέγεθος, μορφή, βάρος, χρώμα)

·         Οι όροι «ποσότητα», «κίνηση», «χώρος», «χρόνος», «αίτια» δεν αναφέρονται σε κάτι πέρα και πάνω από τα αντικείμενα (δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη).

·         Μεταβολή όχι κάτι ανεξάρτητο από τα απόλυτα πράγματα, π.χ. κίνηση = κινητό σε διάφορες θέσεις (forma fluens). Επειδή ο Όκκαμ αρνείται να χρησιμοποιήσει τα μαθηματικά σε συνδυασμό με τις οντότητες για να εξηγήσει την κίνηση, οι θέσεις του είναι κενές από φυσική άποψη. Ορισμός κίνησης ταυτόσημος με την ερμηνεία της (δεν υπάρχει κάτι για να εξηγηθεί).

·         Διάκριση δυναμικής και κινηματικής (οι μερτονιανοί αργότερα την κατανόησαν και σχημάτισαν νέα έννοια της στιγμιαίας ταχύτητας μεσαιωνικού τύπου, της μέσης κλπ)

Διαφοροποίηση των calculatori από τον Όκκαμ: ενώ ο Όκκαμ ενδιαφερόταν να αναγάγει οτιδήποτε έχει πραγματική σημασία στα ατομικά πράγματα, ο Heytesbury του Μέρτον θεώρησε ότι πέρα από τα πραγματικά υπάρχουν και οι φυσικομαθηματικές έννοιες: σημείο, γραμμή, επιφάνεια, στιγμή, χρόνος κίνηση και οδηγήθηκε σε νέους υπολογισμούς και νέες ακρίβειες. Υπολογισμοί των calculatori: για τον πραγματικό κόσμο (όχι για υποθετικούς κόσμους). Μη πειραματική επιβεβαίωση = όρια ριζικού εμπειρισμού 14^ου αιώνα (εμπειρική επιστημολογία = νοητικά πειράματα, αξιοποίηση λογικής, λογικομαθηματική μέθοδος).

6.4. ΖΑΝ ΜΠΟΥΡΙΝΤΑΝ (1295-1358) (Παρίσι)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίληψη του Μπουριντάν για τις αριστοτελικές αρχές (ιδιαίτερα για την αριστοτελική έννοια του χώρου) και η κριτική του στον ριζοσπάστη φιλόσοφο Νικόλαο της Ωτρεκούρτ.

·         Επιστημονική πρακτική αυτόνομη από δογματική και μεταφυσική.

·         Πρώτες αρχές (όχι άμεσα προφανείς, αναπόδεικτες με τυπικές διαδικασίες) = αξιώματα (όχι προσδεδεμένες με μεταφυσική Αριστοτέλη, είναι λογικά δυνατό να καταρριφθούν.

·         Ο Μπουριντάν διακρίνει δύο πλευρές στον αριστοτελικό χώρο (υπονόμευση αριστοτελικής κατηγορίας) = έννοια χώρου όχι ως περιβάλλον στοιχείο, αλλά ως στοιχείο συστήματος αναφοράς της κίνησης:

Α. με την έννοια του περιβάλλοντος χώρου ο οποίος κινείται μαζί με το περιεχόμενό του

Β. αυτόν ο οποίος δεν κινείται (αντίθετα με τον περιβάλλοντα χώρο) [π.χ. ο πύργος της Νοτρ Νταμ (ακίνητος) σε σχέση με τον αέρα που τον περιβάλλει (κινητός)].

Απάντηση Μπουριντάν στον Νικόλαο Ωτετούρκ που απαιτούσε απόλυτη ισχύ επιστημονικών αξιωμάτων: Οι νόμοι βάσει εμπειρικών επαγωγικών γενικεύσεων είναι χωρίς ισχύ (αποδείξεις υπό συνθήκη), δεδομένης της Θείας Βούλησης που μπορεί να παραγάγει γεγονότα χωρίς αιτίες

6.5. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΗΣ ΩΤΡΕΚΟΥΡΤ (ριζοσπάστης φιλόσοφος, Παρίσι)

Σπούδασε νομικά και θεολογία, οπαδός του Όκκαμ.

Η κεντρική του θέση αφορά τη μη ύπαρξη ορίου στον φιλοσοφικό σκεπτικισμό για την ύπαρξη αντικειμένων τα οποία υπάρχουν έξω από τον νου μας. Απαίτηση για απόλυτη ισχύ επιστημονικών αξιωμάτων.

Οι απόψεις του δεν ήταν κυρίαρχες στην εποχή του, παρά υπογράμμισαν μέσω της εσωτερικής κριτικής μια δυνατή απόληξη της σκέψης της εποχής του.

6.6. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΟΡΕΜ

(Γάλλος, μαθητής του Μπουριντάν, από τους ευφυέστερους επιστήμονες του 14^ου αιώνα)

·         Οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων είτε είναι σύμμετρες μεταξύ τους, είτε (σε ορισμένες περιπτώσεις) παρουσιάζουν ασυμμετρότητα (ανάλογα με τη Θεία Βούληση).

Συμμετρία: κυκλική αντίληψη του χρόνου και της ιστορίας (Έλληνες) Ασυμμετρία: εμφάνιση νέων φαινομένων (απεριόριστη θεϊκή δράση).

Η τελειότητα του κύκλου αντικαθίσταται από νέα τελειότητα συνεχούς και άπειρης κίνησης (προσέγγιση Θεού).

·         Διαφορίζει με σαφήνεια τα μαθηματικά (αφορούν ακριβή μεγέθη) από την αστρονομία της πράξης (αξιοποιεί μετρήσεις) = πλήρης ακρίβεια για τις κινήσεις του ουρανού είναι αδύνατο να επιτευχθεί με τη βοήθεια κανενός πίνακα.

·         Θεός = Ωρολογοποιός (εγγυάται σταθερότητα ουρανών)

·         Δεν υπερβαίνει όρια αριστοτελικού πυρήνα και όπως όλοι οι σύγχρονοί του διατηρεί το διαχωρισμός μεταξύ υπερσελήνιου-υποσελήνιου (γήινου) κόσμου.

ΚΕΦ. 7^ο ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΣΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

7.1. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Αντιπαράθεση χριστιανών-ειδωλολατρών + αδυναμία ρωμαϊκού κόσμου να υπερβεί εμπόδιο έλλειψης οργάνων για ορθολογική χρήση της εργασίας = παρακμή αρχαίου κόσμου. (Βιτρούβιος: καλή αρχιτεκτονική = σωστός συνδυασμός πρακτικής και θεωρίας. Αγνοήθηκε.) Η μεσαιωνική τεχνολογία μόλις πρόσφατα έγινε αντικείμενο συστηματικής μελέτης.

·         Τεχνικά εγχειρίδια χωρίς εφαρμογές τεχνουργημάτων. Διαδικασία υποταγμένη σε αντίληψη πανίσχυρης φύσης. Η τεχνολογία μιμείται (μοιχεύεται).

·         Τεχνολογία (αρχαία ελληνικά) = γραμματική

·         Τεχνολογία (Ευρώπη 18^ου) = οργάνωση παραγωγής, βελτίωση ζωής

·         Τεχνολογία (Νεωτερικότητα-υποτιμώντας το θείο-υπερφυσικό στις κοινωνικές διαδικασίες) = σύζευξη λόγου-ορθολογικότητας-επιστημοσύνης-εφαρμογής (έννοια προόδου = νέα πρόνοια)

·         Μεσαίωνας: κέντρο βάρους δραστηριοτήτων Β. Ευρώπη (πολιτισμός του ξύλου)

·         Τεχνουργήματα Μεσαίωνα: τράπεζες, μετοχές, τζάκια, τζάμι, χαρτί, βιβλία, τυπογραφία, Αϊ Βασίλης, υποβολέας, ματογυάλια, πιρούνι κ.α.

7.2. Η ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Ταξινόμηση των επιστημών:

·         θεωρητικές επιστήμες (αναζητούν την αλήθεια)

·         οι πρακτικές (εξασφαλίζουν την ηθική)

·         λογικέ (ενίσχυση επιχειρηματολογίας)

·         μηχανικές που υποδιαιρούνται σε 7 κλάδους:

1. την υφαντουργία

2. την οπλουργία

3. το εμπόριο

4. τη γεωργία

5. το κυνήγι

6. την ιατρική

7. τη θεατρική τέχνη

Συσχετισμός των 7 μηχανικών και 7 ελευθέριων τεχνών που οδήγησε στη νομιμοποίηση των μηχανικών τεχνών (ερμηνεία Hugh): αυτές οι επιστήμες ονομάζονται μηχανικές δηλ. μοιχαλίδες, γιατί ασχολούνται με το προϊόν του τεχνικού, ο οποίος δανείζεται τη μορφή του από τη φύση. Παρόμοια οι άλλες 7 ονομάζονται ελευθέριες είτε γιατί απαιτούσε ελευθερωμένα μυαλά (φιλελεύθερα) είτε γιατί μόνο οι ελεύθεροι και οι ευγενείς τις σπούδαζαν.

Η ιστορία της δημιουργίας του κόσμου για τους χριστιανούς είναι γραμμική και δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο, καθώς ο Θεός-Αρχιτέκτονας δίνει εντολή στον συνεργάτη Του άνθρωπο να εξουσιάζει τον κόσμο ως συνεργάτης του. Με τον τρόπο αυτό η εργασία γίνεται μορφή προσευχής. Η τεχνολογία νομιμοποιείται μέσω έννοιας Δημιουργού-Θεού και ανθρώπου-συνεργάτη.

7.3. ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ – ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

·         Σήμερα η τεχνολογία θεωρείται συχνά εφαρμοσμένη επιστήμη/

·         Μέχρι αρχές 19^ου αιώνα: Επιστήμη = κατανόηση φύσης. Τεχνολογία = χρησιμοποίηση φύσης.

·         13^ος αιώνας: τεχνολόγοι = αυτοδίδακτοι (βασίζονταν στα δεδομένα και όχι στα βιβλία των μυστικών της φύσης). Δημιούργησαν την τεχνολογία τους ξεχωριστά από την ανάπτυξη της επιστήμης.

·         Επιστημονική Επανάσταση 15^ου-16^ου αιώνα: συνδυασμός τεχνολογικών και επιστημονικών γνώσεων (κλασικό παράδειγμα ο Λεονάρντο ντα Βίντσι = επιστήμονας και τεχνολόγος).

·         Τεχνολογική καινοτομία = αλλαγές συνθήκες εργασίας = αλλαγές στο περιβάλλον = αλλαγή εικόνας φύσης = σχέση φυσικού-τεχνητού περιβάλλοντος = σχέση ανθρώπου-φύση πιο δυναμική

ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ

• βαθύ όργωμα από 8 βόδια
• κοινοτική αυτοοργάνωση (λόγω φτώχειας)
• αντικατάσταση του συστήματος των δύο αγρών – μισός με σιτηρά και μισός σε αγρανάπαυση – από το σύστημα των τριών αγρών (ένας αγρός αναπαυόταν, ο δεύτερος σπερνόταν με χειμερινά σιτηρά και ο τρίτος με ανοιξιάτικα φυτά, όσπρια κλπ.) = αύξηση παραγωγής
• χρήση αναβολέα από έφιππο μαχητή (ανάπτυξη πολεμικής τέχνης, φεουδαρχικός θεσμός ιπποσύνης)

·         Χρήση μύλων. (Σύμφωνα με πηγές, το 1086 σε 3000 χωριά στην Αγγλία υπήρχαν κατά μέσο όρο 2 νερόμυλοι στο καθένα και η μονοπωλιακή χρησιμοποίησή τους από εξαρτημένους χωρικούς, οδήγησε συχνά σε αγροτικές εξεγέρσεις.

·         Μεγέθυνση ποσοτήτων διαθέσιμης ενέργειας, ετερογενές σύστημα ενέργειας

·         Μηχανικό ρολόι (από το 14^ο αιώνα σύμβολα ευρωπαϊκών πόλεων). Κύρια μηχανή βιομηχανικής εποχής. (Χρόνος = χρήμα – ρολόγια στις Εκκλησίες της Δύσης). (Στην Εκκλησία της ανατολής η μαθηματική διαίρεση του χρόνου ήταν άσχετη με τη χριστιανική αντίληψη περί αιωνιότητας κι έτσι το ρολόι χρησιμοποιήθηκε πια τον 20^ο αιώνα)

·         Γυαλιά όρασης (Ιταλία 13^ος αιώνας)

·         Ο σίδηρος αντικαθιστά τον μπρούτζο (σιδηρουργεία)

·         Χρήση ξύλου, δέρματος κλπ.

·         Χρήση έκκεντρων για μεταφορά κίνησης στους μύλους.

·         Τα μοναστήρια (κιστερσιανοί μοναχοί του Βερνάρδο Κλαιρβώ 11^ος = οικονομική εξέλιξη Μέσων Χρόνων) ήταν αυτοτελείς οικονομικές μονάδες, χτισμένα σε απόμερες περιοχές, ώστε οι μοναχοί να αποφεύγουν τους πειρασμούς της ζωής. Τα μοναστήρια αυτά εξελίχθηκαν σε οικονομικές αυτοκρατορίες, βασισμένα στη συγκεντρωτική διοίκηση και στις τεχνολογικές καινοτομίες.

·         Τον 13ο αιώνα παρατηρείται εμφάνιση ισχυρών συντεχνιών στο εμπόριο και στην παραγωγή αγαθών στις πόλεις, οι οποίες διατήρησαν τα χαρακτηριστικά τους μέχρι τον 18ο αιώνα. Συντεχνίες (απότοκο κιστερσιανών μοναχών) = φυσικοί φορείς δράσης

ΚΕΦ. 8^ο ΚΙΝΗΣΗ

8.1. ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Από τον 12ο αιώνα, μεταφράζονται τα Φυσικά του Αριστοτέλη και ασκούν μεγάλη επίδραση στη Δυτική διανόηση:

·         Εισαγωγή έννοιας κίνησης ως ουσιώδες συστατικό ορισμού φύσης.

·         Εισαγωγή 4 αριστοτελικών αιτιών: υλική, ποιητική, τυπική, τελική

·         Φυσική τελολογία (τα πράγματα συμβαίνουν χάριν σκοπού).

·         Δόγμα περί ουσίας & μορφής, όπου η έννοια της κίνησης περιλαμβάνει πάντα ένα αμετάβλητο υπόστρωμα.

·         Κίνηση = μεταβολή (διαδοχή παρουσίας αντίθετων μορφών)

Α. γένεση και φθορά

Β. αύξηση και μείωση

Γ. τοπική κίνηση

Δ. αλλοίωση

·         Σχέση κινούμενου με κινούν: «Καθετί που κινείται πρέπει, κατά λογική αναγκαιότητα, να ωθείται στην κίνηση από κάποιο άλλο πράγμα, ξέχωρα από το κινούμενο» (πρώτη φράση Αριστοτέλη ως αξίωμα). Έμψυχα: κινούν = ψυχή, Ουράνια Σώματα: κινούν = ουράνια νόηση. Διακριτά το κινητό και το κινούν, αλλά όχι φυσικά χωρισμένα.

1^η δυσκολία: δυσκολία εφαρμογής του αξιώματος σε περιπτώσεις όπως η βολή. Θεωρία αντιπερίστασης: η κίνηση του βλήματος προκαλείται από διαρκή πίεση περιβάλλοντος αέρα (αντιπαράδειγμα = εμπειρία αντίστασης αέρα)

2^η δυσκολία: περίπτωση σώματος που αποτελείται από ένα στοιχείο είναι αδύνατη η εύρεση κινούν αιτίου (εκτός του πρώτου κινούντος).

·         Διάκριση της κίνησης σε φυσική και βίαιη.

Φυσική κίνηση: μετατοπίσεις σωμάτων ανάλογα με την ουσία τους (γη, νερό κινούνται προς τα κάτω, αέρας, φωτιά προς τα πάνω). Επιταχύνουν δε όταν φτάνουν στη φυσική τους θέση. Πλήρης διαδικασία με φυσικό σκοπό.

Βίαιη κίνηση: μετατοπίσεις σωμάτων με δράση εξωτερικού κινούντος.

·         Όχι ενδιαφέρον Αριστοτέλη για ποσοτική έκφραση παρατηρούμενης μεταβολής ή λεπτομερειακή περιγραφή ενδιάμεσων σταδίων κίνησης.

·         Αν και αποφεύγει τη χρήση των μαθηματικών στην περιγραφή της φύσης, δηλώνει ότι η ταχύτητα είναι ανάλογη με βάρος σώματος και αντιστρόφως ανάλογη με αντίσταση. Τουτέστιν αν η πυκνότητα του μέσου ήταν μηδενική (κίνηση στο κενό) η κίνηση θα ήταν ακαριαία (αδιανόητο), άρα η έννοια του κενού απορρίπτεται (δεν υπάρχει κενό).

·         Μαθηματική επεξεργασία απόψεων Αριστοτέλη από τους calculatori του Κολεγίου Μέρτον Οξφόρδης (14^ος αιώνας)

8.2. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

• Ιωάννης Φιλόπονος (6^ος αιώνας) ο πρώτος που άσκησε κριτική στις δυναμικές θεωρίες του Αριστοτέλη: α. το μέσον ως αντίσταση και όχι ως κινούν, β. αποδέχεται την κίνηση στο κενό και γ. καταργεί την αριστοτελική ισοτιμία της δρώσας και αντιστεκόμενης δύναμης.
• Άραβας Avempace, ανέπτυξε εντελώς ανάλογες απόψεις: οι κινήσεις των ουρανίων σφαιρών αν και δεν συναντούν αντίσταση εντούτοις δεν είναι στιγμιαίες.
• Θωμάς Ακινάτης: διακρίνει τα πλατωνικά στοιχεία του Avempace και κατανοεί το σώμα ως απλό γεωμετρικό μέγεθος (αφαίρεση μορφής), όχι ως μάζα και σε αυτό το μέγεθος θεωρεί ότι ασκείται αντίσταση. Προσπάθεια γενίκευσης αριστοτέλειας ουράνιας δυναμικής όπου τα σώματα κινούνται από νόες), ώστε να συμπεριλάβει τη γήινη μηχανική (αντίθετος ο Σίζερ). Δεν αρνείται το κενό όπου θεωρεί την κίνηση άπειρη (απαγόρευση 1277).
• Αβερρόης: α. φυσικές κινήσεις: κινητό και κινούν = αδιαχώριστα (κινητό: ύλη, κινούν: μορφή), β. δεν υπάρχει κίνηση χωρίς μέσο, εφόσον δεν υπάρχει κενό.

8.3. ΠΟΙΟΣ ΚΙΝΕΙ ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

Έννοια impetus (ενώθηση, όρμηση):

·         Brandwardine (14^ος αιώνας): μελέτη δυναμικής αριστοτέλειας κίνησης βάσει μαθηματικών υποθέσεων (ιδρυτής calculatori Μέρτον)

·         Φιλόπονος (6^ος αιώνας): αντίρρηση στην αντιπερίσταση του Αριστοτέλη (το μέσον ως αντίσταση και όχι ως κινούν), επιβολή «άυλης κινητήριας δύναμης»

·         Ibn-Sin (νεοπλατωνικός): θεωρία κλίσης (η κίνηση συνεχίζεται λόγω κλίσης), η κλίση ως φορέας δύναμης.

·         Αβικέννας: η βίαιη κίνηση στο κενό θα ήταν αδιάκοπη (χωρίς καταστροφή), αλλά τέτοια κίνηση δεν έχει παρατηρηθεί στη φύση, άρα δεν υπάρχει κενό.

·         Olivi (13^ος αιώνας): πρώτη θεωρία τύπου impetus ως δράση τάσης ή ομοιότητας που παραδίδει ο προβολέας στο βλήμα (αιτία κίνησης). Αργότερα άλλαξε γνώμη: η κίνηση δεν έχει ποιητικό αίτιο (απόλυτη έννοια, πρόδρομος Όκκαμ)

·         Φραγκίσκος De Marchia (14^ος αιώνας): μεταφέρει τη δρώσα δύναμη από το μέσο στο βλήμα.

·         Buridan: α. το μέσον ανθίσταται, β. impetus με χαρακτηριστικά δύναμης, αλλά αντιστοιχία στα αποτελέσματα της δράσης της αρχικής δύναμης (επιβαλλόμενη δύναμη ως κινητήρια). Δεν δίνει μαθηματική έκφραση, αν και συνδέει το impetus με τη μάζα και την ταχύτητα (περιγραφή ανάλογη της κλασικής ορμής J= m υ). To impetus έχει μόνιμο χαρακτήρα που φθείρεται από αντίσταση. Μόνιμο impetus = περιττοί οι νόες που κινούν τα ουράνια σώματα. (Ο Θεός εντύπωσε σ΄ αυτά impetus που τα κινεί χωρίς την παρουσία Του.)

·         Θωμάς Ακινάτης: άρνηση έννοιας μεταβίβασης δύναμης.

Πρόβλημα ελεύθερης πτώσης (πρόβλημα φύσης επιτάχυνσης και κινηματικής περιγραφής της κίνησης)

·         Αριστοτέλης: ταχύτητα πτώσης αυξάνει όσο το κινητό πλησιάζει στο κέντρο της γης κι όσο αυξάνει το μήκος πτώσης.

·         Φιλόπονος: διαφωνεί με Αριστοτέλη (πρώτα πειράματα).

·         Jordanus (13^ος αιώνας): συνδυασμός αριστοτέλειας φυσικής και μαθηματικής φυσικής Αρχιμήδη: α. πρώτη αναφορά στην επιτάχυνση και ορισμός της, β. ελεύθερη πτώση = επιταχυνόμενη κίνηση (ενόρμηση ανάλογη ή χρόνου ή διαστήματος πτώσης – δίλημμα και του Γαλιλαίου).

·         Αφηρημένη αντιμετώπιση από calculatori.

·         Βuridan: φύση επιτάχυνσης (όχι ποσοτικός νόμος για πτώση), ερμηνεία με βάση γενικής θεωρίας impetus

·         Ορέμ: σχετική θεωρία impetus, α. το impetus εξαρτάται από την ταχύτητα και την επιτάχυνση, β. όχι μόνιμος χαρακτήρας impetus

8.4. Η ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΟΛΕΓΙΟΥ ΜΕΡΤΟΝ ΤΗΣ ΟΞΦΟΡΔΗΣ

Έργο ομάδας calculatori της Οξφόρδης:

·         Διάκριση κίνησης σε δυναμική και κινηματική

·         Εισαγωγή έννοιας στιγμιαίας ταχύτητας και μελέτη της

·         Ορισμός ομοιόμορφα επιταχυνόμενης κίνησης

·         Διατύπωση θεμελιακού κινητικού θεωρήματος της μέσης τιμής (το οποίο αξιοποίησε στις μελέτες του και ο Γαλιλαίος).

ΚΕΦ. 9^ο ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ

9.1. Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

·         Το Σύμπαν-κόσμος παρομοιάζεται με γοτθικούς καθεδρικούς ναούς (επιμέρους στοιχεία = θαυμάσιο σύνολο που υψώνεται προς το Θεό)

·         Όχι λογική περιγραφή σύμπαντος καθότι δεν αναπτύχθηκε ουσιώδης σύνδεση αριστοτελικής κοσμολογίας και χριστιανικής πίστης.

9.2. Η ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ

Πρακτικές εφαρμογές αστρονομίας:

·         Αστρολογία

·         Ανάγκη προσανατολισμού εκκλησιών

·         Ημερολογιακά προβλήματα

·         Ναυσιπλοΐα

Χρονολόγιο αστρονομικών εξελίξεων:

·         Επί Καρλομάγνου: ανυπαρξία οργάνων

·         10^ος από Άραβες Ισπανίας:

άβακας,

αστρολάβος,

στερεογραφική κοσμολογική σφαίρα,

«Μεγίστη» Πτολεμαίου

·         11^ος: νέα όργανα, όπως ο τετραγωνιστής

·         16^ος προβλήματα Ιουλιανού Ημερολογίου (Γρηγοριανή Μεταρρύθμιση)

Θεσμοθέτηση αστρονομίας

Νέα όργανα, ακριβέστερες μετρήσεις

Αναγεννησιακή αστρονομία (Κοπέρνικος, Τύχων κλπ)

Μηχανικό ρολόι

9.3 ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Αρχαίοι Έλληνες:

·         η ύλη δεν έχει αρχή

·         το σύμπαν με αυτή τη διάταξη έχει αρχή (Τιμαίος)

·         υπάρχει κάτι θεϊκό κάτω από αυτό που παρατηρούμε να κινείται αέναα

Αριστοτέλης:

·         Η κίνηση του ουρανού είναι θεία (αιώνια και κυκλική) με κέντρο τη Γη.

·         Η κίνηση μεταδίδεται από Πρώτο Κινούν μεταφυσικά

(Πρώτο Κινούν: ένα, ακίνητο, αιώνιο, αναλλοίωτο, αμερές. Λογική απόδειξη Πρώτου Κινούντος και θεοποίησή του λόγω των ιδιοτήτων του)

·         Τα σώματα κινούνται σύμφωνα με τη φύση τους. Οι κινήσεις είναι πεπερασμένες, άρα ίδιες κινήσεις σημαίνει ίδια στοιχεία.

·         Μοναδικότητα κόσμου (απόλυτες αντιλήψεις για κίνηση)

·         Δεν υπάρχει άπειρο εν ενεργεία παρά μόνο εν δυνάμει

Χριστιανοί:

·         Δημιουργία εκ του μη όντος

·         Ο Φιλόπονος (6^ος αιώνας) ξεκινώντας από την αριστοτελική αρχή ότι δεν υπάρχει άπειρο εν ενεργεία, καταλήγει ότι αν αυτό ήταν αλήθεια ο κόσμος θα ήταν μεγαλύτερος των πεπερασμένων αριθμών, κάτι αδύνατο.

·         13^ος – 14^ος: προσπάθεια συμβιβασμού δημιουργίας και αιωνιότητας κόσμου

o       Ο κόσμος δημιουργήθηκε, αλλά η ύλη είναι αιώνια (καταδίκη 1277)

o       Αρχή κόσμου με πρώτη κίνηση Θεού: αιωνιότητα = πλήρης χρόνος

o       Αναπόδεικτη η πρόταση περί αρχής κόσμου

o       Παντοδυναμία Θεού = δυνατότητα ύπαρξης κόσμου χωρίς χρονική αρχή (Θωμάς Ακινάτης)

o       Όχι λογικά κατανοητή η δημιουργία του κόσμου. Η Θεϊκή παντοδυναμία θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν κόσμο χωρίς χρονική αρχή (αιώνιο). (Θωμάς Ακινάτης)

o       Ο κόσμος δεν μπορεί να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί με τρόπο λογικά κατανοητό. Αλλά εφόσον ο κόσμος δημιουργήθηκε με τη θέληση του Θεού εκ του μηδενός, τότε δεν μπορεί να είναι αιώνιος. (Buridan, Όρεμ)

9.4. ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ – ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΟΣΜΟΥ

Α. ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ

(ερώτημα: εφόσον ο κόσμος είναι δημιούργημα Θεού, είναι τέλειος;)

Έννοια κόσμου σύμπαντος με 4 περιεχόμενα:

1. το σύνολο των υλικών και πνευματικών πραγμάτων

2. το ίδιο σύνολο χωρίς το Θεό

3. ο υποσελήνιος κόσμος και τα ουράνια σώματα

4. ο υποσελήνιος κόσμος

[Ταύτιση κόσμου με ένα ουράνιο σώμα (π.χ. τη Γη) ήταν δυνατή μόνο κατά την Αναγέννηση (υπονόμευση αριστοτέλειας κοσμολογίας).]

Αριστοτέλης:

·         απόλυτη έννοια τελειότητας = Θεός

·         σχετική έννοια τελειότητας = κόσμος

Λόγιοι Μεσαίωνα:

·         τέλειος είναι μόνο ο Θεός

·         σχετική τελειότητα κόσμου (παρατήρηση ατελειών φύσης = αντίθεση με καλό), ο κόσμος είναι ο κάλλιστος δυνατός και είναι δυνατόν να βελτιωθεί από το Θεό (σχολαστική τοποθέτηση)

Χριστιανοί:

·         τελειότητα ως αγαθότητα (σχέση με Θεό)

·         τελειότητα αυξάνει με ποιοτική βελτίωση όντων, αλλά δεν φτάνει το απόλυτα τέλειο

·         όχι άπειρο εν ενεργεία, όχι απόλυτα τέλειο γιατί περιορίζει έτσι την παντοδύναμη δύναμη του Θεού (δεν θα μπορούσε να φτιάξει κάτι τελειότερο)

Πλάτωνας:

·         ο πλατωνικός Θεός περιορίζεται από λογική (δεν είναι παντοδύναμος, όπως ο χριστιανικός)

Β. ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ

(το πρόβλημα της τελειότητας οδηγεί στο πρόβλημα της πολλαπλότητας κόσμων)

Αριστοτέλης:

·         όχι σωματική μάζα πέρα από τους Ουρανούς (αντίθεση με παντοδύναμο χριστιανικό Θεό – καταδίκες 1277)

·         δεν υπάρχει κενό, άρα δεν μπορεί να υπάρχει πολλαπλότητα κόσμων (θα έπρεπε να χωρίζονταν από κενό). Επομένως, ο κόσμος είναι μοναδικός.

Σχολιαστές: φύση = αιτιακό δημιούργημα, δεν χωράει άλλους κόσμους (συμβιβασμός με παντοδυναμία Θεού)

Χριστιανοί: παντοδυναμία Θεού

Όρεμ: νοητικά πειράματα, δεν υπάρχει κίνηση στο κενό άρα ο δικός μας κόσμος δεν θα ελκυόταν από το κέντρο ενός άλλου κόσμου (υπονόμευση αριστοτελικής φυσικής διδασκαλίας) = δυνατή η ύπαρξη άλλων κόσμων. Δυνατότητα παντοδύναμου Θεού να δημιουργήσει άλλον κόσμο εκ του μηδενός.

Buridan: δεν πρέπει να υποθέτουμε πράγματα που δεν αντιλαμβανόμαστε. Δέχεται την υπερφυσική δυνατότητα ύπαρξης εξωκοσμικού κενού (θεϊκή παντοδυναμία).

Bradwardine: συστηματικότερη θεολογική μελέτη για εξωκοσμικό κενό στηριζόμενος στο αμετάβλητο του Θεού: πανταχού Θεός και απεριόριστος = είναι δυνατόν να υπάρξει κενό χωρίς σώμα, αλλά όχι χωρίς Θεό.

Σχολαστικοί: θεοποίηση άπειρου σύμπαντος, του απέδωσαν ιδιότητες με βάση τη μεταφυσική, τη θεολογία και τα νοητικά πειράματα (δεν βασίστηκαν σε πειράματα ή σε μαθηματικά).

Νεύτων: η σχέση του δρώντος Θεού στον άπειρο κόσμο χαρακτηρίζει τη νέα επιστήμη (όχι άσχετη με μεσαιωνικές αναζητήσεις)

9.5. Η ΑΦΘΑΡΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΟΥΡΑΝΙΑ ΥΛΗ

Πλάτων (Τίμαιος):

·         οικοδόμηση κόσμου από ολότητα τεσσάρων στοιχείων

Αριστοτέλης:

·         αντιπαράθεση φυσικής ευθύγραμμης κίνησης των 4 υποσελήνιων στοιχείων με τις παρατηρούμενες ομοιόμορφες, φαινομενικά κυκλικές κινήσεις των πλανητών και απλανών, άρα υπάρχει πέμπτο στοιχείο στους ουρανούς, ο αιθέρας (αιώνιος και αναλλοίωτος).

·         μηχανισμός γένεσης-φθοράς προϋποθέτει μορφές ή ποιότητες δυνάμει αντικαταστάσιμες από τις αντίθετές τους. Στους ουρανούς δεν υπάρχουν αντίθετα τέτοιου είδους = αμετάβλητο ουρανών

Μεσαιωνική αντίληψη: οι ουρανοί σχετίζονται με πνεύματα και είναι ασύγκριτα ανώτεροι από υποσελήνιο χώρο.

Οι μεσαιωνικοί αντιμετώπιζαν πρόβλημα με εμφανή διαφορά ανάμεσα στα ορατά ουράνια σώματα και τις διαφανείς τροχιές-φορείς τους = ασυμβίβαστο με αριστοτελική αντίληψη ομογενούς και ομοιόμορφου αιθέρα.

Οι εμπειρικές παρατηρήσεις έπαιζαν ρόλο: όχι αλλαγές στους ουρανούς, αλλά στον υποσελήνιο κόσμο.

Αφθαρσία των ουρανών = ισχυρό μεσαιωνικό δόγμα

Buridan:

·         οι ουρανοί έχουν δυνητικά τις ποιότητες θερμού-ψυχρού, υγρού-ξηρού (όχι στην πραγματικότητα) κι έτσι επιδρούν στον υποσελήνιο κόσμο χωρίς να επηρεάζεται ο υπερσελήνιος

·         χαρακτηριστικό της ύλης είναι η μεταβλητότητά της που δεν παρατηρείται στον ουρανό, άρα δεν υπάρχει ύλη στους ουρανούς.

·         Υπόθεση απλής ουράνιας ουσίας ως φορέας εκτεταμένων μεγεθών, που έχει δηλ. ιδιότητα έκτασης («σώζειν τα φαινόμενα»).

Όκκαμ:

·         Αμεταβλητότητα ουράνιας ύλης σχετική και εξαρτώμενη από Παντοδυναμία Θεού.

9.6. ΟΥΡΑΝΙΕΣ ΤΡΟΧΙΕΣ. ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ ΚΙΝΗΣΗ ΠΛΑΝΗΤΩΝ

Ερώτημα για τη φύση του ουρανού

Αριστοτέλης: (υπόθεση εργασίας που θεωρήθηκε δόγμα)

·         οι κινήσεις είναι περισσότερα από τα κινητά (ένας πλανήτης έχει περισσότερες από μία κινήσεις)

·         Ομοιογένεια ουρανών

·         Ομόκεντρες σφαίρες

Πτολεμαίος: («σώζειν τα φαινόμενα»)

·         Οι πλανήτες φέρονται σ΄ ένα σύστημα υλικών έκκεντρων και επίκυκλων (τα κέντρα τους δεν συμπίπτουν με τη Γη). Βελτιώθηκε από Ρότζερ Μπέικον (οι βασικοί καθορισμοί των τροχιών γίνονται από γεωκεντρικές σφαίρες, ωοειδείς τροχιές λόγω έκκεντρων).

Ερώτημα διάταξης των τροχιών

Αλβέρτος Μέγας: σύστημα Μπέικον + απαίτηση μη δημιουργίας κενού κατά την κίνηση = δύο λύσεις: α. έκκεντρες σφαίρες μεταβλητής πυκνότητας, β. άλλο σώμα ανάμεσα στις σφαίρες. Άρνηση βασικής αριστοτέλειας θέσης περί ομοιογένειας των ουρανών.

Ερώτημα φυσικής ή μη φυσικής πραγματικότητας έκκεντρων και επίκυκλων

Άραβες: άρνηση ύπαρξης «μουστακιών» (επίκυκλων), κοσμολογικό σύστημα στη βάση των ομόκεντρων κύκλων

Μαϊμωνίδης: ναι στην αριστοτέλεια κοσμολογία, στηρίζεται στον ορθό λόγο και είναι αποδείξιμη. Όχι πρόσβαση ανθρώπου στη γνώση των ουρανών παρά μόνο για ελάχιστα.

Buridan: ναι στη φυσική ύπαρξη των έκκεντρων, όχι των επίκυκλων

Καρδινάλιος Bellarmine: οι ουρανοί είναι ρευστοί (όχι έκκεντροι και επίκυκλοι)

Ερώτημα αν οι τροχιές είναι ρευστές ή σκληρές

Οι γνώμες διέφεραν: α. δεν υπάρχουν τέτοιες κατηγορίες στον Αριστοτέλη, άρα το ερώτημα είναι άκυρο και β. απόδοση φυσικών ιδιοτήτων στις τροχιές

Ερώτημα ποιος κινεί τους ουρανούς

Αριστοτέλης:

·         φυσική αέναη κίνηση αιθέρα με αιτία όλων των κινήσεων είναι το Πρώτο Ακίνητο Κινούν. Ό,τι κινείται πρέπει να κινείται από κάτι, όχι άπειρη αναδρομή, αλλά τέλος με την αγάπη προς πρώτο κινούν (τελεολογία)

·         κινητήρες πλανητών = άυλες οντότητες: ψυχές (οι μορφές των τροχιών, εσωτερικοί κινητήρες) – θεώρηση που οδηγεί σε ανιμισμό) και διάνοιες (εξωτερικοί κινητήρες, ταύτιση της διάνοιας με μεσαιωνικούς αγγέλους) Δράση νοητικού και όχι μηχανικού τύπου.

Μεσαίωνας: οι Άγγελοι (αριστοτελικές διάνοιες – ενδιάμεσοι Θεού) κινούν πλανήτες όχι ουρανούς

Buridan: θεωρία impetus (ενώθησης) ουράνιων σωμάτων (εσωτερικοί κινητήρες) = αυτοκίνηση τροχιών (έμφυτη τάση για κίνηση δοσμένη από το Θεό). Γήινη ενώθηση = φθαρτή, Ουράνια ενώθηση = άφθαρτη (αριστοτελική διχοτομία)

9.7. ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ

Μεσαίωνας: αριστοτελική άποψη = η γη στο κέντρο του σύμπαντος σχετικά ακίνητη

Σχολαστικοί: κατανόηση ασάφειας έννοιας «κέντρο κόσμου»

·         Γεωμετρικό κέντρο κόσμου;

·         Γεωμετρικό κέντρο γης;

·         Κέντρο βάρους γης;

Συζήτηση για την κίνηση της Γης.

Θωμάς Ακινάτης: η εμφάνιση της κίνησης εξαρτάται είτε από κίνηση ορατού αντικειμένου ή κίνηση παρατηρητή (πρωτολειακή αρχή σχετικότητας).

Buridan: επιστημονική απόρριψη κίνησης Γης: impetus βέλους υπερνικά μεταφορά περιβάλλοντος αέρα, άρα η Γη είναι ακίνητη

= Όρεμ: λογικά αδύνατη η απόδειξη της κίνησης της γης, πρόβλημα Λόγου-πίστης = εμμονή στη βιβλική θέση ότι η γη είναι ακίνητη.

ΚΕΦ. 11^ο ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΟΥΣ ΜΕΣΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ. ΜΑΓΕΙΑ.

11.1. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Πρακτικές τεχνικές και σπουδή «ελευθέριων τεχνών».

Επιστήμη = αληθινή γνώση (ορθολογική κατανόηση της φύσης, των ιδιοτήτων των αριθμών, της ηθικής), φιλοσοφία

Πλάτων: με βάση την αλληγορία της γραμμής (ορατός και νοητός κόσμος)

Ταξινόμηση επιστημών ανάλογα με το βαθμό αφαίρεσης αντικειμένων γνώσης.

Ορατός κόσμος:

·         Σκιές φυσικών πραγμάτων = εικασία

·         Φυσικά σώματα = σκιές ιδεών = πίστις (φυσική επιστήμη)

Νοητός κόσμος

·         Νοητά αντικείμενα (μοντέλο φυσικών) = γνώση αληθής (μαθηματικά)

·         Νοητά αντικείμενα (όχι αναφορά σε φυσικά) = ιδέες (διαλεκτική ή μεταφυσική)

Διαλεκτική = θεολογία

Γνώση υπερβατικών = ηθική

Αριστοτέλης: απορρίπτει την ταξινόμηση του Πλάτωνα. Η Επιστήμη δεν είναι μονοσήμαντη, ούτε ιεραρχήσιμη.

Επιστήμη: απόδειξη του ότι + απόδειξη του διότι + υποθέσεις, θεωρίες

Σκέψη: πρακτική, παραγωγική, θεωρητική

Μέσες επιστήμες: (οπτική, αστρονομία, αρμονική, μηχανική) ανάμεσα στα μαθηματικά και στη φυσική (μέσω αυτών η έρευνα ποσοτικοποιημένων φαινομένων)

11.2. ΠΡΩΙΜΟΙ ΜΕΣΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Βοήθιος: εναρμόνιση Πλάτωνα-Αριστοτέλη (φυσική, μαθηματικά, θεολογία + ιεραρχία)

Al Farabi: ταξινόμηση ανάλογα με φυσική τάξη εμφάνισης (βάση αριστοτέλεια, ιεραρχία πλατωνική)

Gundissalinus: μηχανικές επιστήμης: απόδειξη αποτελεσματικότητας των θεωριών και όχι κατανόηση φύσης. Διάκριση θεωρητικών και πρακτικών μορφών γνώσης (όχι πρόβλημα ταξινόμησης, αλλά αντίληψης για την επιστήμη).

ΘΕΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ

Αριστοτελικές θέσεις + επιτεύγματα που ενισχύουν την πλατωνική άποψη περί μαθηματικοποιημένων επιστημών (π.χ. οπτική)

Μεταφυσική = καθολικές αλήθειες

Φυσική = ερμηνεία φυσικών πραγμάτων

Μαθηματικά = ερμηνείες του διότι για ποσοτικά μεγέθη

Θωμάς Ακινάτης: μαθηματικά εφαρμόσιμα στα φυσικά αντικείμενα (όχι αντίστροφο)

11.3. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΗΝ ΟΞΦΟΡΔΗ

13^ος Kilwardby:

·         αραβικές αντιλήψεις, όχι θεωρία πλατωνικών ιδεών

·         διάκριση θεωρητικών και πρακτικών επιστημών

·         ιεράρχηση με βάση τη μέθοδο

·         διαπλοκή θεωρησιακών (διότι) και πρακτικών (ότι) επιστημών

·         η μαγεία εντός των επιστημών

14^ος: ενασχόληση με συγκεκριμένα επιστημονικά προβλήματα

11.5. ΕΝΝΟΙΑ ΘΑΥΜΑΤΟΣ

Μεσαίωνας

·         Θαύμα = υπερφυσικό

·         Φόβος θανάτου

·         Ευχαρίστηση

·         Ξεχωριστό από περιέργεια

·         Πάθος φυσικής αναζήτησης

·         Ευρύ πλαίσιο παρουσίασης (ακροατήρια, πόλεις, αυλές, σχολές, πανεπιστήμια)

16^ος – 17^ος: το θαύμα σε σχέση με την περιέργεια

Διαφωτισμός: διαχωρισμός υποκειμενικού και φαντασιακού (ορθολογικότητα).

Φυσικά θαύματα: δείγμα πλούτου και δύναμης ιδιοκτητών, απόκρυφη γνώση ειδικού (υπέρβαση απλής εμπειρίας)

Όταν τα θαύματα έγιναν προσιτά σε όλους έκλεισε αυτή η εποχή.

11.6 ΘΕΣΗ ΜΑΓΕΙΑΣ

Αλβέρτος Μέγας (κορυφαίος χριστιανός λόγιος)

·         Θεολογική Summa: η μαγεία οφείλεται στους δαίμονες

·         Χρήση «μαγικών» ή «μαθηματικών» αγαθών (αστρολογία) = αποστασία από πίστη

·         Διάκριση φυσικής και δαιμονικής μαγείας, αναφορές σε μαγικούς λίθους, βότανα, αλχημεία και αστρολογία + τρίτο είδος μαγείας

·         Προσπάθεια συμβιβασμού αστρολογίας με πίστη: υπεράσπιση ελεύθερης βούλησης

·         Αλλοεθνής προέλευση μάγων = απειλή για ντόπιους

Μεσαιωνική μαγεία: φυσικές δυνάμεις, επίκληση δαιμόνων

Φυσική μαγεία: επιστήμη απόκρυφου

Δαιμονική μαγεία: διαστροφή θρησκείας

11.7. ΑΛΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ

ΑΛΧΗΜΕΙΑ: ταξινόμηση στις μηχανικές τέχνες, όπως η ιατρική (αποστροφή μεσαιωνικών πανεπιστημίων προς την τεχνολογία)

Γενικές υποθέσεις: αρμονία (μακρόκοσμος-μικρόκοσμος, πλανήτες-μέταλλα) και συμπάθεια (συσχετισμοί).

13^ος Αβικέννας: τεχνητά και φυσικά είναι διαφορετικά. Η τέχνη κατώτερη της φύσης. Όχι πραγματική μεταστοιχείωση χωρίς γνώση των στοιχείων.

Επίθεση για θεολογικούς λόγους: μόνο ο Θεός μεταστοιχειώνει.

Άνθηση Αλχημείας κατά την Αναγέννηση (Νεοπλατωνισμός, Καβάλλα)

ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ: διδάσκεται στα Πανεπιστήμια (σχέση με Ιατρική)

Επίδραση πλανητών στις ανθρώπινες υποθέσεις (θέση και φύση αστέρα)

Αναγνώριση επίδρασης από Αυγουστίνο και Θωμά Ακινάτη με διασφάλιση της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης (ναι προβλέψεις, όχι πρόκληση γεγονότων).

Θεωρητική βάση: αιθέρας Αριστοτέλη (αποδίδονται θετικά χαρακτηριστικά), ιεραρχία ευγένειας ως αιτία επίδρασης

Εμπειρική βάση: Ουράνιες κινήσεις πηγή αλλαγών στα γήινα με εργαλεία την κίνηση, το φως, την επίδραση (Αριστοτέλης) (π.χ. μετεωρολογία)

Αντίδραση 1277: Παντοδύναμος Θεός σημαίνει ότι είναι δυνατή η γήινη κίνηση χωρίς τους Ουρανούς.

Γενική πεποίθηση: χωρίς ομαλές ουράνιες κινήσεις ο κόσμος δεν θα ήταν όπως τον ξέρουμε

----------

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ 
ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΟΜΟΣ Β΄

ΚΕΦ. 1^ο ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΥΘΕΝΤΙΑ. ΚΟΠΕΡΝΙΚΕΙΑ ΑΝΑΤΡΟΠΗ – ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ

1.1. Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ. ΜΕΘΟΔΟΣ «ΣΩΖΕΙΝ ΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ.

Αρχαίοι Έλληνες: θεωρητικός, λογοκρατικός προσανατολισμός + έλλειψη τεχνικών μέσων = χρήση φαντασίας

Επιστήμη: διανοητική, ορθολογική, εκπόνηση γενικής θεωρίας για συγκρότηση κόσμου. Μελέτη φυσικών φαινομένων υπό κηδεμονία μεταφυσικής.

Επιστημολογική αρχή: άμεσα δεδομένα αισθήσεων σε λογικό σχήμα = αφελής εμπειρισμός, ενορατική προσέγγιση Είναι ως νοητή μορφή. Υπέρβαση εμπειρίας. (Επιστημολογικό κριτήριο: οικουμενικότητα – λογική)

Στόχος: η «σωτηρία φαινομένων».

1.2. ΥΠΟΤΑΓΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΥΘΕΝΤΙΑ – ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ

Ενίσχυση μεταφυσικής με χριστιανικό θεολογικό περιεχόμενο.

Υποβάθμιση φυσικού κόσμου και ανθρώπου (όχι αιώνιος/αυθύπαρκτος, πηγή αμαρτίας). Συστηματοποίηση δόγματος από σχολαστικισμό. Προϋπόθεση γνώσης: υποταγή στην αυθεντία.

Επιστήμη: η εξ αποκαλύψεως αλήθεια

 «Επιστημολογική αρχή»: Λεκτικές ακροβασίες.

Στόχος: η ορθή γνώση του κόσμου

1.3. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ 17^ος

- αμφισβήτηση αυθεντίας

- αύξουσα εκκοσμίκευση ζωής (σύγκρουση εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας)

- ανακαλύψεις

- επινόηση νέων οργάνων και τεχνικών για παρατήρηση φύσης

- αναζωπύρωση της περιέργειας και νομιμοποίησή της (η περιέργεια ήταν καταδικασμένη στο Μεσαίωνα ως αμάρτημα υπερηφάνειας)

Ρωγμές στο μεσαιωνικό κοσμοείδωλο.

Αντικατάσταση υπέρλογης, μυστικιστικής και σωτηριακής «γνώσης», με επιδίωξη αντικειμενικότητας και μαθηματικής περιγραφής φύσης που φέρνει εξηγητικά και πρακτικά επιτεύγματα (βελτίωση ζωής).

«Διαμάχη αρχαίων και σύγχρονων» σε Αγγλία και Γαλλία (διανοητική, ηθική, πολιτιστική υπεροχή νεωτερικού παρόντος).

Χειραφέτηση ερευνητικού και κριτικού πνεύματος από αυθεντία και κλήρο.

Πνευματική Επανάσταση + ανθρωποκεντρική στροφή Αναγέννησης = αίτημα θεσμικής αναμόρφωσης κοινωνίας με άξονα ελευθερία συνείδησης και ηθική αυτονομία.

Διαφωτισμός & πολιτικές επαναστάσεις = κοινωνική πραγμάτωση αιτημάτων επιστημονικής Επανάστασης.

1.4. ΓΕΩΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ

Η ελληνική μέθοδος «σώζειν τα φαινόμενα» οδήγησε στο πτολεμαϊκό μοντέλο ουρανών.

Ρίζες: κοσμολογία Αριστοτέλη (βάση: αληθής η φαινομενική διάταξη του ουρανού).

(Ηλιοκεντρισμός: πυθαγόρειος Φιλόλαος 5 π.Χ. και Αρίσταρχος Σάμιος 3 π.Χ., όχι διδάγματα άμεσης παρατήρησης = απορρίφθηκαν)

Αποκλίσεις πραγματικών τροχιών από μοντέλο Πτολεμαίου = «διόρθωση» με επίκυκλους (ad hoc, επιτούτου, υποθέσεις και επιπλέον θεωρησιακές παραδοχές). Δεδομένη η αλήθεια του μοντέλου. Η εμπειρία συμμορφώνεται προς θεωρησιακές απαιτήσεις. Μεθοδολογική στάση ενός θεωρητικού (νοησιαρχικού) δογματισμού.

Μεγίστη (Αλμαγέστη) Πτολεμαίου: Ο Πτολεμαίος παραδέχεται την ατέλεια και την αντιφατικότητα του μοντέλου του, κάτι που σημαίνει ότι δεν αφορμάται ακριβώς από το αληθές της άμεσης εμπειρίας.

1.5. ΘΕΩΡΙΑ ΔΙΤΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

Εκκλησία = υπέρμαχος γεωκεντρισμού (ταιριάζει με Βίβλο)

Αμφισβήτηση πολιτικής και πνευματικής της μονοκρατορίας, κριτικός προβληματισμός και ανεξαρτησία Πανεπιστημίων = συμβιβασμός εκκλησίας με ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟ (δόγμα διττής αλήθειας).

·         δικαίωμα φιλοσόφου να διερευνά τα φυσικά πράγματα με τη λογική του (λογική=χάρισμα Θεού)

·         συμπεράσματα που αντίκεινται στη θρησκεία εκλαμβάνονται ως νοητικά πειράματα και εικασίες με λογικό και μαθηματικό κύρος (όχι φυσική υπόσταση).

·         θεματοφύλακας αλήθειας: επίσημο δόγμα

Δυνατότητα για τους νομιναλιστές να αναπτύσσουν αποκλίνοντες προβληματισμούς. Τονισμός νομιναλισμού στην Απόλυτη Ελευθερία της Βούλησης του Θεού (δυνατότητα δημιουργίας διαφορετικού κόσμου) = φαινόμενα όχι μεταφυσικώς αναγκαία, αλλά οντολογικές τυχαιότητες (κατά το συμβεβηκός) = δυνατότητα να φανταστεί κάποιος εναλλακτικά μοντέλα = διπλωματική προβολή αμφιβολιών (π.χ. ο Ορέμ είπε ότι είτε η Γη κινείται, είτε ο Ήλιος, τα φαινόμενα για μας θα ήταν ακριβώς τα ίδια.)

Αναγέννηση = άνθηση νεωτερικού πνεύματος (ανθρώπινης αυτοδυναμίας).

1.6. ΝΕΑ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ. ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ, ΤΥΧΩΝ, ΚΕΠΛΕΡ

Αφορμή ανακίνησης ηλιοκεντρισμού:

- παρεκκλίσεις πτολεμαϊκού συστήματος στις προβλέψεις ουράνιων φαινομένων

- αναξιοπιστία Ιουλιανού ημερολογίου (απαραίτητο για θρησκεία, το 1582 αντικαταστάθηκε από Γρηγοριανό)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ

1543 δημοσίευση «Περί περιφορών των ουράνιων σφαιρών» Κοπέρνικου (ανέτρεπε αριστοτελικό-πτολεμαϊκό σύστημα).

Βασικές διακηρύξεις Κοπέρνικου:

·         όχι κοινό κέντρο «ουράνιων σφαιρών» (ψευδές κατά Νεύτωνα)

·         κέντρο γης δεν είναι κέντρο σύμπαντος

·         επέκταση «στερεώματος» (ακίνητο)

·         κίνηση Ήλιου = ψευδαίσθηση

·         η Γη κινείται

Η κοπερνίκεια αντιστροφή οπτικής σήμανε την υποβάθμιση γης και ανθρώπου στο σύμπαν.

Νέο καθήκον: καλλιέργεια εγγενών ικανοτήτων ανθρώπου (ήθος Αναγέννησης) και αυτοκαθορισμός του (όχι πια άνωθεν καταξίωση).

Η κοπερνίκεια φιλοσοφία εμπεριέχει μεσαιωνικά ίχνη (Αναγέννηση = εποχή μεσοβασιλείας της εκκλησίας):

·         κυκλικές τροχιές

·         όχι εμπειρικές παρατηρήσεις, αλλά «διόρθωση» πτολεμαϊκού συστήματος (σώζειν τα φαινόμενα)

Ο Κοπέρνικος είναι πεπεισμένος για τη φυσική υπόσταση της κοσμολογίας του (όχι δόγμα διττής αλήθειας, όχι νοητικό πείραμα).

Αντιμεταρρύθμιση: έργο Κοπέρνικου στα απαγορευμένα 1616

Μεταρρύθμιση: πρόλογος Οssiander στο έργο Κοπέρνικου, παρουσίασή του ως μαθηματικό παιχνίδι = συσκότιση έργου του.

ΤΥΧΩΝ

·         αστρονομικές παρατηρήσεις (υπερκαινοφανής + ακανόνιστες κινήσεις κομητών) = εκρηκτικές μεταβολές στον ουρανό (όχι αιώνια, αΐδια κίνηση Αριστοτέλη)

·         μεικτή θεωρία + αστρονομικοί πίνακες (πολύτιμη πηγή στοιχείων για θεμελίωση ηλιοκεντρισμού)

ΚΕΠΛΕΡ (μαθητής Τύχωνα)

·         επεξεργασία στοιχείων Τύχωνα

·         διόρθωση και επέκταση κοπερνίκειου κοσμοειδώλου

·         νόμοι Κέπλερ:

α. τροχιές = ελλείψεις,

β. ταχύτητα περιφοράς πλανήτη = ευθεία γραμμή πλανήτη-ήλιου σαρώνει ίση επιφάνεια σε ίσο χρόνο

γ. ο λόγος τετραγώνων περιόδων δύο πλανητών = με λόγο κύβο μέσων αποστάσεων από ήλιο (μαθηματική σχέση τροχιών). πυθαγόρεια επιρροή: εικασίες για μουσική αρμονία σφαιρών

·         κοσμογραφικό μυστήριο Kepler: γεωμετρική διάταξη πλανητών με αναφορά στα 5 γεωμετρικά στερεών. Τροχιά πλανητών περιγεγραμμένη γύρω και εγγεγραμένη μέσα στα στερεά.

Αποτέλεσματα: α. ακριβείς προβλέψεις θέσεων πλανητών, β. τέλος αμφιβολιών για φυσική πραγματικότητα ηλιοκεντρισμού.

1.7. ΤΗΛΕΣΚΟΠΙΟ – ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΥ – ΔΙΚΗ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

Γαλιλαίος: κρυφός θιασώτης ηλιοκεντρισμού (δίδασκε γεωκεντρισμό).

Τηλεσκόπιο: κρίσιμη ανακάλυψη 1608 του οπτομέτρη Lippershey και αύξηση μεγεθυντικής του δύναμης από Γαλιλαίο.

7/1/1609: τηλεσκόπιο Γαλιλαίου προς τον ουρανό = ανακαλύψεις που έσεισαν εκ θεμελίων το διανοητικό οικοδόμημα της Ευρώπης (επιβεβαίωση ηλιοκεντρικής θεωρίας).

Παρατηρήσεις Γαλιλαίου:

·         4 δορυφόροι Δία («Μεδικανοί πλανήτες»)

·         φάσεις Αφροδίτης, περιφορά γύρω από τον ήλιο

·         κρατήρες και όρη στη σελήνη, ηλιακές κηλίδες

·         μυστηριώδες «ουράνιο ποτάμι (Ιορδάνης)» = γαλαξίας (συνάθροιση αστέρων στο οποίο εντάσσεται και το δικό μας πλανητικό σύστημα)

Αποτέλεσμα: κατάρρευση αριστοτέλειας κοσμολογίας. Η υποσελήνια και η υπερσελήνια περιοχή αποτελούν ενιαίο και ομοιογενή φυσικό χώρο.

1616 εκκλησιαστική επίπληξη Γαλιλαίου

1632 δημοσιεύει «Διάλογο σχετικά με δύο μεγάλα κοσμολογικά συστήματα»:

·         επίθεση στο πτολεμαϊκό σύστημα

·         δεν κατηγορεί Αριστοτέλη αλλά αριστοτελική ιδεοληψία των σχολαστικών

1633 απείθεια Γαλιλαίου και επέμβαση καρδινάλιου Βελλαρμίνου. Ιερό Δικαστήριο Ρώμης. Υποχώρηση Γαλιλαίου.

·         α. αποκήρυξη ηλιοκεντρικής θεωρίας ως αιρετική,

·         β. επιβεβαίωση γεωκεντρικού δόγματος ως αληθές («e puor si muove”)

·         γ. καταδίκη σε κατ΄ οίκον περιορισμό

Δίκη Γαλιλαίου = ιστορικό ορόσημο χειραφέτησης πειραματικής επιστήμης από εκκλησιαστικές προκαταλήψεις και συγκρότησης σε αυτόνομη κοινωνική δραστηριότητα.

Οι ανακαλύψεις και οι μεθοδολογικές αντιλήψεις του Γαλιλαίου ενσωματώνονται στη θεωρητική σύνθεση του Νεύτωνα.

ΚΕΦ. 2^Ο ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟΥ ΚΑΙ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΝΕΑΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ

2.1. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ. ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

Επιστημονικό κίνημα Πρώιμης Νεωτερικότητας: η νέα προσέγγιση στη φύση προετοιμάστηκε από τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα που αναδύθηκαν κατά την αποσύνθεση του μεσαιωνικού συστήματος εξουσίας και της διανοητικής αυθεντίας.

Πνευματικά προαπαιτούμενα: ανακάλυψη και μελέτη φιλοσοφικών συστημάτων αρχαιότητας (νέες μεταφράσεις από το πρωτότυπο) = υπονόμευση Αριστοτελισμού.

Αναγεννησιακός πλατωνισμός (στα πλαίσια του ουμανιστικού κινήματος, με τάση στο μυστικισμό – πλατωνική μεταφυσική):

·         Σημασία στην υποκείμενη μαθηματική δομή μέσα στη φύση (σύστημα μαθηματικών αναλογιών και αρμονιών).

·         Πίσω από φαινόμενα άμεσης εμπειρίας κρύβεται αφηρημένη μαθηματική νομοτέλεια.

·         Ο αριθμός είναι το κλειδί για την αποκρυπτογράφηση των νόμων που διέπουν το σύμπαν

Επιρροή Kepler από αναγεννησιακό πλατωνισμό:

·         κοσμογραφικό μυστήριο.

Επίμονη επιρροή Γαλιλαίου:

·         α. δεν υιοθετεί ελλειπτικές τροχιές Κέπλερ, αλλά κυκλικές και

·         β. θεωρεί λανθασμένα την αδρανειακή κίνηση στην επιφάνεια της γης ως κυκλική

Νέα μεθοδολογία Γαλιλαίου (κορύφωση πρώιμης νεωτερικότητας):

·         συνδυασμός «αισθητών εμπειριών» και «βέβαιων αποδείξεων»: νεοπλατωνικό μεταφυσικό αξίωμα (μαθηματική δομή φύσης) + πρακτικές από τη φυσική πειραματική του Αρχιμήδη

·         «Το βιβλίο της φύσης είναι γραμμένο στη γλώσσα των μαθηματικών.» (παράλληλα θεωρούσε τους κομήτες ως υποσελήνιο φαινόμενο – συμφυρμός νεωτερικών και παραδοσιακών αντιλήψεων).

·         αξιωματικό θεμέλιο ευρετικής: η μαθηματική αρμονία του φυσικού συστήματος (καθοδηγητική ενόραση που δίνει εξηγητικές υποθέσεις)

·         μαθηματική αφαίρεση (απόρριψη τυχαίων στοιχείων άμεσης εμπειρίας που δεν δίνουν πρόσβαση στη βαθύτερη μαθηματική νομοτέλεια, π.χ. νόμος κίνησης εκκρεμούς = περίοδος εξαρτάται από μήκος νήματος, όπου το νήμα θεωρείται ως ανελαστικό ευθύγραμμο τμήμα χωρίς μάζα) = ιδεατά μοντέλα

·         μαθηματική ανάλυση εμπειρίας: διάκριση σε πρωτογενείς ιδιότητες (υπόκεινται σε μαθηματική/ποσοτική επεξεργασία, όπως η μάζα, η ταχύτητα, οι γεωμετρικές διαστάσεις) και σε δευτερογενείς (ιδιότητες που παράγονται από αισθήσεις).

·         από τη μαθηματική εξιδανίκευση στις εξηγητικές υποθέσεις (έπονται λογικά) από τις οποίες επιλέγονται οι λιγότερο περίπλοκες (εξηγητική απλότητα φύσης, νεώτερη εκδοχή κανόνα Όκκαμ) και υποβάλλονται σε πειραματικό έλεγχο.

Πυρήνας νέας επιστημονικής μεθοδολογίας (από Πανεπιστήμιο Πάδοβας):

·         μέθοδος ανάλυσης ενός φαινομένου στα απλά μαθηματικά του συστατικά

·         μέθοδος σύνθεσης, εμπειρική παρατήρηση για έλεγχο εξηγητικών υποθέσεων

2.2. ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΚΑΙ ΑΠΟΒΟΛΗ ΤΕΛΙΚΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Η νεώτερη επιστήμη βασίστηκε στο νεοπλατωνικό κοσμοείδωλο, αλλά στράφηκε και προς τη συστηματική ενασχόληση με την εμπειρία, δηλ. την πειραματική θεμελίωση της επιστημονικής θεωρίας.

Κατά την Αναγέννηση συντελείται μια «ριζική αλλαγή παραδείγματος» (Kuhn) δηλ. μια μεταβολή στους τρόπους με τους οποίους ο ανθρώπινος νους ερμηνεύει τον κόσμο. Ο νεοπλατωνισμός αποτέλεσε το μεταφυσικό κέλυφος της νεωτερικής νοοτροπίας και μεθοδολογίας (παρωχημένη μεταφυσική με καινοφανές εμπειρικό περιεχόμενο) = «ουσιώδης ένταση» (Kuhn), διαλεκτική ιστορικής προόδου στην επιστήμη.

Επιστημονική Επανάσταση:

·         μαθηματική υφή φυσικών νόμων (νεοπλατωνισμός)

·         καινούρια κατανόηση φυσικής αιτιότητας (η φύση ως μηχανικό σύστημα, ο κόσμος ως πλέγμα δυνάμεων που επενεργούν εξ επαφής).

Θεωρίες κλασικής αρχαιότητας: ανθρωπομορφικές, ιεραρχία με βάση λογική αρμονία ανθρώπινης συνείδησης, ερμηνεία κόσμου από έποψη αγαθότητας, τελολογική επιστημονική γνώση (σκοπός ύπαρξης: τελικό αίτιο), φιλοσοφική οντολογία σε προτεραιότητα από εμπειρική πραγματικότητα. Επιστήμη = ανάλυση καθολικών ουσιών (όχι παρατήρηση). Μελέτη συμπαντικής τάξης = ηθική, φυσική αισθητική. Κόσμος = ορατός Θεός.

Μεθοδολογία Γαλιλαίου: απογύμνωση φύσης από υποκειμενικούς καθορισμούς. Κόσμος = άοσμο, άγευστο, άχρωμο, άηχο σύστημα υλικών σωμάτων σε κίνηση. Τα πράγματα υπάρχουν καθαυτά και δεν εξαρτώνται από ανθρώπινο νου. Επιστήμη = εμπειρική παρατήρηση και μαθηματική περιγραφή κινήσεων και αλληλεπιδράσεων. Αποβολή αναφορών σε τελικά αίτια.

2.3. ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ ΠΡΟΑΓΓΕΛΟΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ. Ο ΟΚΚΑΜ ΚΑΙ ΤΟ ΞΥΡΑΦΙ ΤΟΥ

Η συστηματική κριτική της αριστοτελικής θεωρίας για την κίνηση των υλικών σωμάτων και τελικά, η αποβολή της ιδέας των τελικών αιτίων (του σκοπού), κατέληξε στην απόρριψη του αριστοτελισμού, γεγονός το οποίο λειτούργησε ως προϋπόθεση για την καινούργια πειραματική σχέση με την εμπειρία. Η εσωτερική κρίση είχε κορυφωθεί κατά τον 14^ου αιώνα με το φιλοσοφικό κίνημα της ονοματοκρατίας ή νομιναλισμού (via moderna, σύγχρονος τρόπος διανοείσθαι).

Ιδρυτής του υπήρξε ο Άγγλος Όκκαμ, ο οποίος προσπάθησε να «καθαρίσει» τη φιλοσοφία από την πληθώρα των καταχρηστικών υποθέσεων και παραδοχών προτείνοντας τον κανόνα που επιγράφεται «Το ξυράφι του Όκκαμ» (αρχή επιστημολογικής οικονομίας).

Σύμφωνα με την αρχή αυτή σε κάθε περίπτωση πρέπει να προτιμάται η πλέον απλή και ευθεία εξήγηση ενός φαινομένου. Με τον τρόπο αυτό ο Όκκαμ αποφεύγει τον πολλαπλασιασμό των θεωρητικών οντοτήτων και  καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι καθολικές έννοιες δεν έχουν πραγματική υπόσταση, είναι απλώς ονόματα. Ουσία και μοναδική υπόσταση έχουν τα επιμέρους, ενδεχομενικά (κατά το συμβεβηκός) και αυθύπαρκτα άτομα. Έτσι, αποκαθιστά την εμπειρική πραγματικότητα ως πρωταρχικό θεμέλιο της επιστημονικής αλήθειας. (Ο απώτερος σκοπός του όμως ήταν θεολογικός και αφορούσε το απεριόριστο της Βούλησης του Θεού = δεν υπάρχει λογική, οντολογική αναγκαιότητα). Οι ιδέες του Όκκαμ ενσωματώθηκαν στη θεωρία της αιτιότητας του Hume.

Νομιναλισμός: απαρχή αγγλοσαξωνικής σχολής στη φιλοσοφία.

(Σημ. η πλατωνίζουσα ιδεοκρατία, ο σχολαστικισμός και ο μεσαιωνικός «ρεαλισμός» υποβάθμισαν την εμπειρική αναφορά της Αριστοτελικής σκέψης, καθώς και την προτροπή προς τη γνώση.)

2.4. Η ΔΙΑΨΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ

• Τελολογική εξήγηση κίνησης: Η αριστοτελική φυσική θεωρεί τη στάση ως οντολογική (πρωταρχική) κατάσταση των σωμάτων και την κίνηση (και όχι την αδράνεια) μια διαδικασία που αποσκοπεί στο να λάβουν τα διάφορα όντα την πλήρη φυσική μορφή τους (βιολογική), και τη θέση τους σύμφωνα με την κατασκευή του κόσμου (οι πέτρες στο κέντρο της γης, η φωτιά στον ουρανό κλπ.).
• Θεωρία αντιπερίστασης: Στην περίπτωση των μη φυσικών ή βίαιων κινήσεων (π.χ. της ρίψης ενός ακοντίου) η μετατόπιση του βλήματος αποδίδεται στους παλμούς του αέρα που το ωθεί (αδυνατεί, όμως, να εξηγήσει την κίνηση σωμάτων που κινούνται περιστροφικά, όπως η σβούρα – εμπειρικό αντιπαράδειγμα).
• Θεωρία της «ορμής» (impetus): Η αδυναμία αυτή οδήγησε τον Μπουριντάν στην έκφραση της θεωρίας της «ορμής» (impetus), σύμφωνα με την οποία, το χέρι του ρίψαντος μεταδίδει στο βλήμα μια ορμή που το κινεί, ενώ μειώνεται βαθμιαία (επηρεαζόμενο από την επίδραση της άγνωστης ακόμα βαρύτητας). Εξάντληση ορμής = τέλος κίνησης (ασυμβίβαστη κι αυτή η θεωρία με την εμπειρική παρατήρηση καθότι παραμένει άγνωστη, προς το παρόν, η βαρύτητα).

Έτσι λοιπόν η θεωρία της κίνησης εξακολουθεί να βρίσκεται σε αδιέξοδο (δεν υπάρχει πειστική εναλλακτική πρόταση) μέχρι την εμφάνιση του Γαλιλαίου και των πειραματικών ερευνών του.

2.5 Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΠΑΔΟΒΑΣ

·         Ασχολείται με ιατρική και μαθηματικά = έμφαση στον καθορισμό ορθής επιστημονικής μεθόδου. Συμβολή αποφασιστική στις νεωτερικές αντιλήψεις περί επιστημονικής μεθόδου.

·         Δεν χειραφετείται από αριστοτελισμό (αριστοτελικό υπόβαθρο: επιστήμη = ζήτηση «πρώτων αρχών»)

·         Θεωρητικό πρότυπο: αξιωματική θεμελίωση = γεωμετρία Ευκλείδη (σύνδεση με φυσικό χώρο).

·         Μετριασμός λογικού ενορατισμού

·         Ευρετική διαδικασία: πρότυπο θεωρητικών αποδείξεων ελληνιστικής περιόδου = γνώση του αγνώστου δια του γνωστού.

·         Αναλυτική της Πάδοβας: μέθοδος αναγωγής στις αιτίες των φαινομένων. Δύο πτυχές διαδικασίας: ανάλυση και σύνθεση. Ανάλυση = ανάβαση από αποτέλεσμα σε αιτία. Διάσπαση περίπλοκου φαινομένου στα πρωτογενή και θεμελιακά του στοιχεία (φαινόμενο = πρότερο κατά την τάξη της γνώσης, a posteriori σε σχέση με αιτία του). Σύνθεση = ανασύνθεση φαινομένου από τα στοιχεία του: παραγάγουμε το φαινόμενο ξεκινώντας από λογική αφετηρία πρώτων αιτιών και αρχών (αιτία = πρότερο ως προς οντολογική συγκρότηση κόσμου).

·         Ελάττωμα: όχι βήμα προς μεθοδολογική υπαγωγή λογικών υποθέσεων στην πειραματική διαδικασία. Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει ο Γαλιλαίος.

2.6. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗ. ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΔΡΑΝΕΙΑΣ.

Καινοτομίες Γαλιλαίου:

·         ερμηνεία ανάλυσης και σύνθεσης, όχι ως λογικών, αλλά ως εμπειρικών διαδικασιών. Μαθηματικά = εργαλείο νόησης για τη διατύπωση υποθέσεων που ελέγχονται πειραματικά.

·         Απέδειξε ως αβάσιμο ένα από τα αξιώματα της αριστοτελικής φυσικής: ότι η ταχύτητα ελεύθερης πτώση σωμάτων είναι συνάρτηση του βάρους τους (τα βαρύτερα πέφτουν γρηγορότερα). Πειράματα σε κεκλιμένα επίπεδα (πρώτη συστηματική σειρά πειραμάτων στην ιστορία της επιστήμης). Συμπέρασμα: στα σώματα σε ελεύθερη πτώση στο κενό δρα μια δύναμη που τα επιταχύνει ομοιόμορφα, ανεξάρτητα από βάρος τους, με βάση τη σχέση: απόσταση ίσον χρόνος από τη στιγμή της εκκίνησης στο τετράγωνο. Φαινομενικές διαφορές στην ταχύτητα οφείλονται στην αντίσταση του μέσου μέσα στο οποίο γίνεται η πτώση. Προϋπόθεση νόμου: κενό (αντίθεση με αριστοτελισμό).

·         Αρχή της αδράνειας: κάθε σώμα από τη στιγμή που τίθεται σε κίνηση θα συνεχίσει στο διηνεκές με σταθερή και ομοιόμορφη κίνηση, εκτός κι αν επενεργήσει επάνω του μια άλλη δύναμη = αντιστροφή οντολογικού προορισμού Αριστοτέλη που είναι η ακινησία. Αδράνεια = κυκλική κατά Γαλιλαίο (πυθαγόρεια επιρροή).

·         Εξήγηση φαινόμενο παλιρροιών ως συνδυασμός δύο κινήσεων Γης (λανθασμένη).

·         Εξήγηση παραβολικής τροχιάς βλήματος ως γεωμετρική σύνθεση δύο δυνάμεων.

ΚΕΦ. 3 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΑΛΙΛΑΙΟ ΩΣ ΤΟΝ NΕΥΤΩΝΑ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ.

Κύριες κατευθύνσεις φυσικής φιλοσοφίας 17^ου αιώνα:

·         αναβίωση ατομικής θεωρίας

·         ορθολογική θεμελίωση μηχανικού μοντέλου

·         κατανόηση ορθού λόγου με βάση τυπική λογική

3.1. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Σύγκρουση Γαλιλαίου - Εκκλησίας = ορόσημο:

·         χειραφέτηση διάνοιας από αυθεντία

·         διαγραφή παραδεδομένης γνώσης

·         αναζήτηση νέου συνεκτικού σχήματος για εξήγηση φαινομένου (τεκμήρια εμπειρίας + λογική τους επεξεργασία)

Λογική νέας επιστημονικής έρευνας = υπόδειγμα ορθολογικότητας = εφαρμογή σε όλες τις σφαίρες του κοινωνικού βίου (διείσδυση επιστημονικής νοοτροπίας στην κοινωνία):

·         εξορθολογισμός κοινωνικών σχέσεων και θεσμών

·         επιστημονικό κριτήριο: εκμετάλλευση φύσης προς όφελος ανθρώπου

·         αύξηση υλικού πλούτου, άνοδος βιοτικού επιπέδου (εφαρμογή τεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία)

·         ιδεολογικά ρεύματα νεωτερικότητας: νέο πολιτικοκοινωνικό καθεστώς, Επαναστάσεις, Διαφωτισμός, φιλελευθερισμός, εξορθολογισμός κοινωνίας μέσω δικαιότερης διανομής των αγαθών, δημοκρατικός ριζοσπαστισμός, σοσιαλισμός

·         οργάνωση οικονομικής και πολιτικής ζωής με τεχνικά μέσα επιστήμης

Τουτέστιν: η επιστήμη ως θεματοφύλακας ορθολογικότητας και εγγυητής κοινωνικής προόδου (υποκαθιστά την θρησκεία). Ηθικά μελήματα και ανασυγκρότηση κοινωνίας με πρότυπο την αδέσμευτη κριτική και την εμπειρική προσήλωση της επιστήμης. Η Επιστήμη ως φιλοσοφία (αντιστροφή).

Επιστημολογική στροφή στη φιλοσοφία: η φιλοσοφία δεν υπαγορεύει πια δομή και νομοτέλεια φύσης. Θρίαμβος πειραματικής επιστήμης και επαναπροσδιορισμός ρόλου φιλοσοφίας (θεραπαινίδα επιστήμης).

Επιστήμη = πηγή αλήθειας

Φιλοσοφία = επιστημολογική έρευνα (εξετάζει το υποκείμενο της γνώσης, διερευνά τις εγγενείς γνωστικές δυνάμεις του νου, εστιάζει στην κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου λογικού).

3.2. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΑΤΟΜΙΣΜΟΥ 17^ος

(Αριστοτελική Θεωρία: 4 πρωτογενή υλικά + πεμπτουσία.)

Αναγέννηση = έφερε στο φως συγγράμματα ατομικών.

Μεθοδολογική στροφή Γαλιλαίου = αλλαγή αντίληψης οντολογίας φυσικού κόσμου.

Μαθηματική εξιδανίκευση απαιτεί διείσδυση στα πρωτογενή συστατικά (πέρα από άμεση παρατήρηση). Σώμα = άθροισμα στοιχειακών τμημάτων μη περαιτέρω διαιρετών (ατομισμός). Επομένως:

·         Φυσικό υπόβαθρο μαθηματικής ανάλυσης = ατομιστική αντίληψη ύλης (Δημόκριτου & Λεύκιππου)

·         Θεωρία κίνησης προϋποθέτει κενό (θεωρία ατομισμού)

·         Στερεότητα ύλης απαιτεί ύπαρξη κενού και ελκτικών δυνάμεων (Γαλιλαίος)

·         Πειραματική επιβεβαίωση κενού: Τορικέλλι – Pascal = βαρόμετρο

GIORDANO BRUNO: μεταφυσικός μυστικιστής, υποστήριζε ατομισμό ως θεμέλιο πανθεϊσμού (θεός = φύση), καθώς και την ύπαρξη άπειρου αριθμού κόσμων. Κάηκε το 1600.

GASSENDI: αναβίωση ατομισμού

Νομιναλιστική παραδοχή: φυσικός κόσμος ως ενδεχομενική απόρροια ελεύθερης βούλησης Θεού, άρα είναι δυνατό τα άτομα να κινούνται στο κενό. Οι κινήσεις και οι διαπλοκές των ατόμων δημιουργούν τα ορατά σώματα (ερμηνεία συμπεριφοράς ορατών σωμάτων από μηχανικούς νόμους μικροσκοπικών συστατικών τους).

Πηγή επιστημονικής γνώσης: αισθητηριακή εμπειρία

Τρόπος: διαχωρισμός περιεχομένων παρατήρησης από τυχαία και πλανερά.

Ευρεία εμπειρική βάση θεωρίας + συστηματικός πειραματικός έλεγχος = προσέγγιση στην αντικειμενική επιστήμη (πιθανότητες, όχι βεβαιότητες).

·         Θεός = εις άπειρο πολλαπλασιασμός ιδιοτήτων σωμάτων (η ύπαρξη δεν συνάγεται από έννοιες).

·         Προσπάθεια θεμελίωσης μηχανιστικού θεωρητικού προτύπου σε εμπειρική-πειραματική (όχι ορθολογική-αξιωματική) βάση.

·         Κριτική απόρριψη γνωσιολογίας Καρτέσιου. (Ο λογικός ενορατισμός ενέχει τον κίνδυνο σολιψισμού, εγκλεισμού, δηλαδή, του νου σε έννοιες και αποκοπή από την πραγματικότητα.

BOYLE:

(ιδρυτής της αγγλοσαξονικής επιστήμης στο πλαίσιο Βασιλικής Εταιρείας Λονδίνου. Συνδύαζε θρησκευτικά μελήματα με αλχημικές επιδιώξεις (πίστευε στη δυνατότητα μεταλλαγής μετάλλων αλλά με σύγχρονη πρακτική) και προηγμένη επιστημονική μεθοδολογία)

·         Πειραματική επιστήμη = πρακτική ωφέλεια (όπως απαλλαγή από προλήψεις = πνευματική υγεία)

·         Δέσμευση νέας επιστήμης με ορθή κατανόηση Θεού (δρόμος προς Θεό)

·         Σωματιδιακή φιλοσοφία: η μόνη συμβατή με πειραματική μέθοδο (προέκταση πρωταρχικών ιδιοτήτων -που υπόκεινται σε μαθηματική περιγραφή- μακροεπιπέδου παρατήρησης στο υποπαρατηρησιακό επίπεδο.

·         Πειραματική συνεισφορά Boyle (άσχετα με θεωρία ατομισμού): Νόμος Boyle = όγκος και πίεση αερίου αντιστρόφως ανάλογα.

·         Δυσπιστία Boyle στα μεγάλα θεωρητικά σχήματα (υπέρ αυτονόμησης πειραματικής έρευνας από «βαθιά οντολογία»).

Μειονέκτημα ατομισμού: αφορά οντότητες μη παρατηρήσιμες = όχι εμπειρική διακρίβωση (κίνδυνος θεωρητικού ενορατισμού).

(Ατομισμός: μεθοδολογικό δίλημμα για νέα επιστήμη: πλάσμα φαντασίας ή εργαλείο;)

3.3. BACON ΚΑΙ ΙΔΕΩΔΕΣ «ΑΛΗΘΟΥΣ ΕΠΑΓΩΓΗΣ»

Βacon: θεωρητικός ηγήτορας αγγλοσαξονικού επιστημονικού προτύπου

·         Ταύτιση νέας γνωστικής μεθόδου με συστηματική παρατήρηση.

·         Συλλογή επαρκούς βάσης εμπειρικών δεδομένων + μέθοδος εμπειρικής επαγωγής από ειδικό στο γενικό = θεωρητική γενίκευση (νόμος).

·         Προϋπόθεση: η απόρριψη αριστοτελισμού. Bacon: αντίπαλος κλασικών αντιλήψεων:

Ανεπάρκεια αριστοτελικής λογικής: εσφαλμένη κατανόηση επαγωγής = καταριθμούσα επαγωγή, δηλ. με ισχνό πραγματολογικό υπόβαθρο (επίφαση εμπειρικής θεμελίωσης). Τεχνική αριστοτελικού συλλογισμού: διαπλοκή εννοιών κενών εμπειρικού περιεχομένου.

·         Ενδιαφέρον επιστήμης για έλεγχο φύσης και ερμηνείες της (όχι νοητικές προθεάσεις). Γνώση = δύναμη (ανύψωση κοινωνίας, ευμάρεια).

·         Ριζική μεθοδολογική ανασυγκρότηση του σκέπτεσθαι = καθαρμός νου από προκαταλήψεις λογικής μεθόδου (είδωλα του νου).

Ταξινόμηση τύπων πλάνης (πηγές σφαλμάτων):

α. είδωλα του σπηλαίου ή φυλής = φυσική τάση εγκλωβισμού σε ανεξέταστες πίστεις (αντιστοιχία λογικού με τάξη κόσμου = σφάλμα),

β. είδωλα της αγοράς = αυθαίρετες σημασίες στις λέξεις, υποταγή τους σε ιδιοτελή συμφέροντα. Αίτημα για ακριβή καθορισμό νοήματος γλωσσικών όρων = απαρχή συστηματικής απασχόλησης με δομή και λειτουργία γλώσσας),

γ. είδωλα θεάτρου = υπερβολικός σεβασμός στις αυθεντίες.

·         Νέα αρχή από μηδενικό σημείο. Μεθοδολογική εφαρμογή «γνήσιας επαγωγής» (εξαντλητική περιγραφή τμήματος πραγματικότητας) = γενικεύσεις περιορισμένης και ενδιάμεσης εμβέλειας (όχι βιαστικές καθολικές θεωρίες). (Παράδειγμα εμπειρικά θεμελιωμένης αιτιακής εξήγησης: «φυσική μορφή» θερμότητας = κινητική θεωρία - ταχεία κίνηση μάζας).

·         Περιεχόμενο στοχασμού: Φυσική Ιστορία (όχι υποθέσεις εκ των προτέρων). Στόχος: διακρίβωση φυσικών ειδών, καταγραφή ιδιοτήτων και αιτιακών συναφειών. A posteriori εξηγήσεις και νομοτελειακές διαπλοκές ως αποτέλεσμα εμπειρικών παρατηρήσεων.

·         Αισιοδοξία για πρόσβαση στην αντικειμενική αλήθεια μέσα από συσσώρευση εμπειρικού υλικού (μηχανικός ή αφελής εμπειρισμός).

·         Ο Bacon έδωσε ταξινομήσεις και υποδιαιρέσεις τύπου εμπειρίας και όχι τρόπους οργάνωσης επιστημονικών πειραμάτων. Είχε, παρόλα αυτά, επίγνωση της σχέσης επιστημονικού νου με εμπειρία: οργανωτική, καθοδηγητική (όχι παθητική παρατήρηση) = συνεργασία ορθολογικής και πειραματικής δύναμης.

·         Μέθοδος επαγωγής: συστηματική κατάταξη και αντιπαραβολή παρατηρούμενων δεδομένων, δηλ. συγκριτικοί πίνακες: «πίνακες απουσίας», «πίνακες βαθμιαίας μεταβολής». Κρίσιμο σημείο τέλους φάσης παρατήρησης = προνομιακή περίπτωση (παρατήρηση-κλειδί) = αρχή κατασκευής θεωρητικής εξήγησης. Τέλος φάσης θεωρητικής εξήγησης = περίπτωση οδοδεικτική (κρίσιμο πείραμα) = εξήγηση φαινομένου.

·         Επιστημονικότητα = πολιτισμικό ιδεώδες (τέλος μεσαιωνικής πνευματικής δουλείας, αρχή ελεύθερου στοχασμού νεωτερικότητας).

·         Βακώνειο όραμα: θεσμική συγκρότηση επιστημονικής έρευνας. Παραγωγή γνώσης ως συλλογικό εγχείρημα υπό την προστασία της πολιτικής εξουσίας. Καρποί έρευνας στη διάθεση της κοινωνίας (εξύψωση βιοτικού επιπέδου, διαμόρφωση ήθους και σεβασμού προς τη φυσική τάξη, αδελφικότητα, συνεργασία). Επιστημονική κοινότητα αντί ιερατείου (επηρέασε θετικισμό που έθεσε τον επιστήμονα σε υψηλή κοινωνική θέση).

·         Πραγμάτωση ιδεών Bacon:

α. ίδρυση μεγάλων επιστημονικών ιδρυμάτων (Βασιλική Εταιρεία Λονδίνου, Ακαδημία Παρισιού, Αυτοκρατορική Ακαδημία Αγ. Πετρούπολης),

β. οι κυβερνήσεις προωθούν και προστατεύουν την επιστημονική έρευνα,

γ. η επιστήμη σε πρωτεύοντα ρόλο στην οργάνωση της κοινωνικής ζωής.

3.4. ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟΥ. ΕΝΟΡΑΤΙΣΜΟΣ DESCARTES

Ο ορθολογισμός του Descartes σε αντιδιαστολή με τον εμπειρισμό του Bacon.

·         Παραπλανητική η λειτουργία των αισθήσεων (π.χ. όνειρα). Υποκειμενική και όχι πραγματική αντίληψη κόσμου. Εμπειρία: πιθανολογική περιγραφή όντων και όχι έγκυρη (π.χ. κερί)

·         Γνώση από πράξη καθαρής νόησης. Διαχωρισμός σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες με σκοπό τη μαθηματική κατανόηση της ουσίας των όντων (όπως Γαλιλαίος). Αφαίρεση από δεδομένα εμπειρίας (πρωτογενείς ιδιότητες) = κατασκευή ιδεώδους, μαθηματικής εικόνας πραγματικότητας.

·         Κριτήριο γνώσης: η απόλυτη βεβαιότητα

·         Αληθινή επιστήμη = Γεωμετρία (θεμελίωση αναλυτική Γεωμετρία, δηλ. έκφραση γεωμετρικών μεγεθών μέσω αλγεβρικών εξισώσεων)

·         Ξεκινάει από σκεπτικισμό: αποκοπή από το Θεό σημαίνει αμφιβολία για τη δυνατότητα γνώσης. Ο Descartes οξύνει την σκεπτικιστική προβληματική (ιδέα «υπερβολικής αμφιβολίας»). Λύση: αυτοσκόπηση = Σκέφτομαι άρα υπάρχω (πα στω: γνώση απρόσβλητη από αμφιβολία). Παραγάγει ότι έπεται λογικά αυτής της βεβαιότητας (οντολογικό επιχείρημα ύπαρξης Θεού: έννοια Θεού = ύπαρξη Θεού). Θεός = αγαθός = βεβαιότητα αλήθειας μαθηματικών, άρα δυνατή μια επιστήμη της φύσης

·         «Αποχώρηση» Θεού από επιστασία κόσμου, αλλά άνθρωπος με χάρισμα άντλησης της αλήθειας από μέσα του που τον κάνει κυρίαρχο του φυσικού κόσμου.

·         Ουσία ανθρώπου: νους (res cogitans: πλάσμα σκεπτόμενο)

·         Οντολογικός διαχωρισμός νου-σώματος (αξίωμα καρτεσιανής ανθρωπολογίας)

·         Μεθοδολογικό πρότυπο επιστήμης: αξιωματική μέθοδος μαθηματικών με βάση διανοητική ενόραση (καθαρό λογικό, ενορατική εποπτεία). Θεμέλιο: άμεση κατάληψη (προφάνεια), όχι ανάγκη απόδειξης που παραπέμπει σε υπέρτερες αλήθειες (λογική αναγκαιότητα).

·         Αξιωματικές προτάσεις: ευκρινείς και ευδιάκριτες προτάσεις έμφυτες στη συνείδηση = σπέρματα βέβαιης γνώσης

·         Θεωρήματα: δευτερογενείς αλήθειες με εφαρμογή κανόνων λογικής παραγωγής (νομοτέλεια κόσμου)

·         Ευρετική διαδικασία: αναλυτική μέθοδος Πάδοβας (μέθοδος γεωμέτρη)

α. δεν παραδέχομαι ως αλήθεια κάτι που δεν γνωρίζω,

β. διαιρώ τις δυσκολίες σε τμήματα,

γ. προχωρώ από τα απλούστερα στα συνθετότερα,

γ. απαριθμήσεις και γενικές θεωρήσεις (όχι παραλείψεις).

·         Κατακύρωση μηχανιστικού κοσμοειδώλου και θεμελιώδεις παραδοχές του Descartes:

- ταύτιση ύλης με έκταση («παν σώμα εκτακτόν»), ιδιότητες ύλης σε σχέση με ποσότητα (μέγεθος, σχήμα, κίνηση) = πίστη στο γεωμετρικό λογισμό

- δεν υπάρχει κενό (απόρριψη ατομικής θεωρίας) = κίνηση μόνο με άμεση πρόσκρουση (εξ επαφής) = κίνηση ύλης σύμπαντος: γιγαντιαία δίνη (βαρύτερα σώματα στο κέντρο, διατήρηση συνολικού ποσού κίνησης στο σύμπαν, κίνηση ως κατάσταση, Θεός = πρώτο κινούν, έθεσε κόσμο σε κίνηση)

- προτεραιότητα λογικής έναντι εμπειρίας, γεωμετρία υπερκαθορίζει πραγματικότητα (η εμπειρία ως παράδειγμα, όχι απόδειξη)

·         Νόμος αδράνειας και διόρθωση κυκλικής αδρανειακής κίνησης Γαλιλαίου σε ευθεία

Καρτεσιανή κοσμολογία: πρώτη ολοκληρωμένη κοσμολογία νεωτερικότητας. Συμπεριλαμβάνει μηχανιστικό σύμπαν + κρίσιμες επιστημονικές αρχές (π.χ. αδράνεια, όχι χρήση εννοιών όπως η δύναμη εξ αποστάσεως του Νεύτωνα).

Αποτυχία καρτεσιανισμού:

·         Όχι σημασία στο πείραμα (πίστευε ότι χρησίμευε εκ των υστέρων για να προσδώσει εμπειρικό περιεχόμενο στη θεωρία ή για να επιβεβαιωθεί κάποια από τις εναλλακτικές λογικές συνεπαγωγές)

·         Ορθολογικός δογματισμός (μεταφυσικές υποθέσεις)

·         Επισφαλής η «προφάνεια» ως κριτήριο αλήθειας

·         Αξιωματικότητα παραδοχών = ψυχολογική αυθυποβολή

ΚΕΦ. 4^ο ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

4.1. Ο ΝΕΥΤΩΝ (1642-1727) ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

Νεύτων: ορόσημο νεωτερικότητας (ολοκληρώνει τη γαλιλαϊκή παράδοση της υποταγής της θεωρίας στην πειραματική επιβεβαίωση).

·         Η ουράνια μηχανική του Νεύτωνα, του μέγιστου ίσως επιστημονικού νου όλων των εποχών, ενοποίησε τους νόμους του Κέπλερ και τη μηχανική του Γαλιλαίου σε μία θεωρία για τη δομή του σύμπαντος.

·         Επιστήμη: παραδειγματική ανθρώπινη δραστηριότητα

·         Μηχανιστικό κοσμοείδωλο + πειραματική μέθοδος = επηρεάζουν όλες τις σφαίρες διανοητικού βίου.

·         Ως αποτέλεσμα του επιστημονικού του κύρους ήρθε η γενική παραδοχή ότι η αλήθεια τόσο ως προς τα φυσικά όσο και ως προς τα κοινωνικά πράγματα προκύπτει από τις διαδικασίες της παρατήρησης και του πειραματικού ελέγχου των θεωριών.

·         Οι επιμέρους επιστημονικές ανακαλύψεις του Νεύτωνα (π.χ. για τη φύση του φωτός, σωματιδιακή θεωρία φωτός: το φως αποτελείται από στοιχειώδη σωματίδια, τα φωτόνια, που κινούνται σε ευθεία γραμμή με ασύλληπτη ταχύτητα), άνοιξαν νέα κεφάλαια θεωρητικής γνώσης.

·         Μια ακτίνα λευκού φωτός διερχόμενη μέσα από κρυστάλλινο πρίσμα αναλύεται σε ένα φάσμα χρωμάτων με το ιώδες και το κόκκινο στα άκρα του. Ενασχόληση με οπτική: κατοπτρικό τηλεσκόπιο.

Ο Νεύτων διετέλεσε καθηγητής των μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και οδήγησε στην ανακάλυψη μιας νέας μεθόδου μαθηματικού λογισμού, το διαφορικό λογισμό.

4.2. Η ΚΟΣΜΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ PRINCIPIA MATHEMATICA (1687)

Το αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας του Νεύτωνα ήταν η δημοσίευση των μαθηματικών αρχών της φυσικής φιλοσοφίας. Στο έργο αυτό συγκεφαλαιώνονται οι θεμελιώδεις αρχές μιας γενικής κοσμολογίας, με σκοπό την κατανόηση της φύσης ως ενιαίου συστήματος διεπόμενου από καθολικούς και αναγκαίους νόμους (βασικοί κανόνες πειραματικής μεθόδου), καθώς και μια εικασία για τη φύση του υπέρτατου όντος-δημιουργό της τέλειας μηχανικής του κόσμου. Νέος τύπος θρησκευτικής ευσέβειας = «φυσική θρησκεία», deism (Θεός = Αρχιτέκτων/Μαθηματικός).

Η κοσμολογία Principia Mathematica (μαθηματικών Αρχών) συνοψίζεται στα περίφημα τρία «αξιώματα, ή νόμους της κίνησης».

1. Το πρώτο αξίωμα είναι ο νόμος της αδράνειας: κάθε σώμα παραμένει σε ακινησία ή κινείται με ομοιόμορφη κίνηση επί ευθείας γραμμής, εκτός αν βρεθεί υπό την επήρεια δυνάμεων που το αναγκάζουν να αλλάξει κατάσταση.
2. Το δεύτερο αξίωμα δηλώνει ότι κάθε αλλαγή στην κίνηση του σώματος είναι ανάλογη με το μέγεθος της δύναμης που την προκαλεί, προς την κατεύθυνση της ευθείας επί της οποίας ασκείται η δύναμη αυτή.
3. Το τρίτο αξίωμα θέτει ότι σε κάθε δράση αντιτίθεται μια ίσου μεγέθους αντίδραση.

·         Η πιο γενική δύναμη, που δρα στο σύμπαν, είναι η δύναμη της βαρύτητας που επηρεάζει όλα τα υλικά σώματα (σ΄ αυτήν οφείλεται η δομή και η δυναμική του ηλιακού συστήματος): F = G . m ₁ . m ₂ / R ²

·         Δράση δυνάμεων εντός «απόλυτου» χώρου και χρόνου.

·         Σύνολο φυσικών φαινομένων ως ενιαία διάδραση (κόσμος = πλέγμα γενικών νόμων με μαθηματική έκφραση και πειραματική επαλήθευση). Νόμοι Κέπλερ και Γαλιλαίου ως υποπεριπτώσεις παγκόσμιας νομοτέλειας.

Καινοφανές: το γεγονός ότι η παγκόσμια δύναμη F δρα εξ’ αποστάσεως έδωσε στα μάτια των επιστημόνων τις εποχής την αίσθηση ότι πρόκειται για μια σχεδόν «μαγική» δύναμη (δυσπιστία).

Η περιοδικότητα των τροχιών των πλανητών και των κομητών, η περίφημη πτώση των μήλων και οι παλίρροιες έδωσαν τις απαραίτητες αποδείξεις ώστε η φυσική επιστήμη να γίνει αποδεκτή ως ο εγκυρότερος διαχειριστής τις αλήθειας που αφορά τον έλεγχο των φυσικών φαινομένων.

Τα καταληκτικά κεφάλαια των Principia καθιερώνουν νέους «κανόνες λογισμού στη φιλοσοφία», επειδή αποφεύγουν τις αυθαίρετες και εμπειρικά αστήρικτες υποθέσεις και εισάγουν «προτάσεις» που αντλούνται από την εμπειρία και συνεπώς την υπερβαίνουν.

·         Επαρκής μέτρηση σχετικών μεγεθών + επαρκής συλλογή παρατηρήσεων = ασφαλείς προβλέψεις κινήσεων όλων των σωμάτων σε γη και ουρανό (εργαλείο ελέγχου φύσης).

·         Νευτώνειο σύμπαν: μηχανή ασύλληπτου μεγέθους που κανονίζεται από απλούς αιτιακούς νόμους (περιγράφουν δράση πρωταρχικών αιτιών απ΄ όπου προέρχεται απειρία φαινομένων).

·         Παρουσία φυσικής αιτίας = εγγύηση αποτελέσματος.

·         Διακρίβωση δράσης = πρόβλεψη.

·         Προβλεψιμότητα = ώθηση στον αιτιοκρατικό τρόπο σκέψης (ντετερμινισμός).

4.3. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΤΑ ΝΕΥΤΩΝΑ

Νεύτων: εταίρος Βασιλικής Εταιρείας (πραγμάτωση επαγωγικού ιδεώδους Bacon.

·         Πειραματική προσέγγιση και υπαγωγή θεωρίας στην εμπειρική επιβεβαίωση (χωρίς να απουσιάζουν οι μεταφυσικοί προβληματισμοί για τη βαθιά δομή των πραγμάτων – θεολογικές εικασίες).

·         Μεθοδολογική τάση που χρησιμοποιεί μεταφυσικούς διαλογισμούς ως πηγή ευρετικών υποθέσεων (όχι έσχατο θεμέλιο αλήθειας) με σκοπό την καθοδήγηση του πειράματος. «hypotheseis non fingo»: φυσική ιστορία στο πλαίσιο ανακάλυψης αιτιωδών συναφειών.

·         Διαχωρίζει πειραματική φιλοσοφία από κάθε άλλη μεταφυσική θεμελίωση. Εξοβελισμός νοητικών προδιαθέσεων θεωρητικής φαντασίας από «φυσική φιλοσοφία» Νεύτωνα, όχι όμως απόρριψη θεωρητικών υποθέσεων με την τεχνική έννοια (καθοδηγητική της πειραματικής διαδιακασίας). Όχι εκ των προτέρων παραδοχές που εκλαμβάνονται κυριολεκτικά (ως οντολογία), αλλά εύλογες επαγωγικές παραδοχές (μέσα από παρατήρηση).

·         Μαθηματικός λογισμός ως εργαλείο (όχι φορέας αλήθειας).

·         Πρακτική θεώρηση επιστήμης (θετικιστική): έργο επιστήμης = εξήγηση φαινομένων με κριτήριο τη δυνατότητα προβλέψεων.

Εγκυρότητα: α.. παρατηρησιακό υπόβαθρο, β. πειραματική επιβεβαίωση, γ. αληθείς προβλέψεις

·         Γενικοί φυσικοί νόμοι φύσης = επαγωγικές παραδοχές. Ναι στις ενεργητικές αρχές (φανερές ιδιότητες με κρυφές αιτίες και όχι απόκρυφες ιδιότητες). Η πειραματική μέθοδος ξεπερνά τα όρια εμπειρίας επιβεβαιώνοντας τις γενικές ιδιότητες (εφόσον δεν υπάρχει αρνητικό πειραματικό εύρημα).

·         Επαγωγή: επιχειρηματολογία, ο καλύτερος τρόπος περιγραφής της φύσης (όχι αποδείξεις).

·         Ανάλυση-σύνθεση Νεύτωνα διαφορετική από εκείνη του Descartes (ανάλυση σε μαθηματικές έννοιες, σύνθεση ως λογική παραγωγή δευτερογενών αληθειών):

- ανάλυση = από σύνθετο σώμα στα συστατικά του στοιχεία, από κίνηση σε δύναμη, από αποτέλεσμα σε αιτία: πειράματα (παρατηρήσεις) + συναγωγή γενικών συμπερασμάτων δια της επαγωγής (κανονικότητες) + όχι ενστάσεις αν δεν υπάρχει αρνητικό εύρημα.

- σύνθεση: υπαγωγή εύρους φαινομένων υπό εξηγητική επαγωγική γενίκευση (εξήγηση φαινομένων από τις αιτίες/αρχές).

·         Αδύνατη η απόλυτη βεβαιότητα: επαγωγικά θεμελιωμένη αρχή υπερβαίνει εμπειρία = τελεί συνεχώς υπό αίρεση (υπονομεύεται από αρνητικό πειραματικό εύρημα). Επαγωγική μέθοδος: ελλιπής ορθολογικά, δυνατή πειραματικά.

4.4. ΝΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΘΕΟΣ

Στα καταληκτικά κεφάλαια των principia περιγράφεται μια φιλοσοφική εικασία σχετικά με το ποιόν του Θεού, θέτοντας τη βάση για ένα καινούργιο τύπο θρησκευτικής ευσέβειας, τη λεγόμενη «φυσική θρησκεία», η οποία κυριάρχησε κατά την περίοδο του Διαφωτισμού. Κατά την άποψη του Νεύτωνα, ο κόσμος διευθετείται τόσο τέλεια, ώστε είναι αδύνατο αυτό να γίνεται δια αυτομάτου (τυφλή μεταφυσική αναγκαιότητα). Η νομοτέλειας προϋποθέτει ένα Θείο νου. Άρα υπάρχει υπέρτατος μαθηματικός Θεός, τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε μόνο κατ΄ αναλογία (όχι πρόσβαση). Η ιδέα Θεού δεν αποτελεί αντικείμενο επιστήμης. Κριτική από Hume, κλονισμό από Δαρβίνο.

ΚΕΦ. 5^ο Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΝΕΥΤΩΝΑ

5.1. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΙ ΕΜΜΕΣΟΣ Ή ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΗΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑΣ LOCKE.

Τίθεται ζήτημα ορίων γνώσης, αντικειμενικότητας των εννοιών και έννοιας αιτιότητας (στα πλαίσια εμπειρισμού).

Ο εμπειρισμός, γνωσιολογική θεώρηση με βάση την αισθητηριακή αντίληψη (Bacon), διαμορφώνεται σε συστηματική επιστημολογία από τον Locke.

LOCKE: υγιής, αναπόφευκτος σκεπτικισμός = αμφιβολία εμβέλειας επιστήμης + αναγκαιότητα πειραματικής επιστήμης ως μοναδική πρόσβαση στην αλήθεια (μετριοπάθεια εμπειρισμού).

·         Όρια γνώσης = όρια εμπειρίας

·         Χωρίς πληροφορίες αισθήσεων ο νους είναι άγραφη δέλτος (tabula rasa). Δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες στο λογικό.

·         Λειτουργία νου: επεξεργασία εμπειρικών δεδομένων (παραγωγή προτάσεων μέσω συνδυασμού εμπειρικών δεδομένων).

·         Κεντρική μεθοδολογική υπόθεση εμπειρισμού: αρχή συνειρμού

·         Τέλος στο πανσοφικό ιδεώδες ορθολογισμού. Η γνώση είναι περιορισμένη και ελλιπής (χωρίς νόημα το κριτήριο εγκυρότητας περί βεβαιότητας γνώσης του Descartes). Δεν υπάρχει βέβαιη γνώση.

·         Διανοητικές δυνάμεις ελλιπείς, αλλά ικανές για επιβίωση και πρόοδο.

·         Πρωταρχικά συστατικά εμπειρικής γνώσης (ιδιότητες πραγμάτων) = «απλές ιδέες» αισθήσεων. Συνένωση ιδιοτήτων (αντικείμενα) = «σύνθετες ιδέες». Θεμέλιο: αντιληπτικός ατομισμός (οι αισθήσεις δεν παρουσιάζουν συνολικές μορφές, αλλά μεμονωμένα δεδομένα).

·         «Ιδέες» ως αντικείμενα γνωστικής διαδικασίας (υλικό γνώσης), όχι αναφορά στην πλατωνική έννοια της υπέρτερης πραγματικότητας, αλλά ως αναπαράσταση της πραγματικότητας.

·         Μπαίνει ζήτημα σχέσης ιδέας-κόσμου (καρτεσιανή ένσταση). Απάντηση Locke: η εμπειρία διορθώνει την εμπειρία. Πρωτογενείς ιδιότητες: αντικειμενική κατασκευή. Άρα μέτρηση ποσοτικών χαρακτηριστικών = εγγύτερη δυνατή εικόνα κόσμου. Η εικόνα δοκιμάζεται από την εμπειρία, την ίδια στιγμή που το αντικειμενικό σχήμα του κόσμου καθορίζει τις ιδέες του νου.

·         Ο νους συνδυάζει και κατασκευάζει αναπαραστάσεις που εκφράζονται μέσω λέξεων. Το γνωστικό κύρος είναι συνάρτηση της επαφής με την πραγματικότητα.

·         Φαντασία = αυθαίρετη συγκόλληση αισθητηριακών δεδομένων.

·         Κόσμος: αιτιακή διαπλοκή πραγμάτων που υπάρχουν καθ΄ αυτά και καθορίζουν περιεχόμενο νου. Η αιτιότητα εντός της φύσης.

·         Δύο θεμελιώδεις συνθήκες του Locke:

- η επιστήμη είναι αυστηρά περιγραφική, διδάσκει το πώς λειτουργούν τα πράγματα, όχι το γιατί (οντολογία). Γνωρίζουμε τις δυνάμεις από τις επιδράσεις τους.

- γνώση μέσω υποκειμενικής αίσθησης και συλλογική εμπειρία. Γνώση ως «ονομαστική ουσία», όχι ως μεταφυσική πραγματικότητα. Αδύνατη η πρόσβαση στην «πραγματική ουσία». Τουτέστιν απορρίπτει τον επιστημονικό στόχο του Bacon που είναι η διάγνωση θεμελιωδών «φυσικών μορφών» στο έσχατο βάθος τους.

·         Γνώση κατά Locke: δραστηριότητα ατελής (εγγενείς αδυναμίες ανθρώπου), ενδεχομενική, πιθανολογική. Όχι βεβαιότητες λογικο-μαθηματικών αληθειών που αναφέρονται στο περιεχόμενο του νου κι όχι στην πραγματικότητα.

5.2. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ BERKELEY. ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ HUME

(τριανδρία που θεμελίωσε τον εμπειρισμό: Bacon, Locke, Berkeley)

BERKELEY: (άκρατος ιδεαλισμός)

·         Ανυπόστατος ο διαχωρισμός σε πρωτογενείς και δευτερογενείς ιδιότητες, εφόσον και οι δύο εξαρτώνται από τις αισθήσεις.

·         Πραγματικότητα = αντίληψη για πραγματικότητα (αντίληψη = ιδέες από παρατήρηση του επιμέρους σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο)

·         Οι γενικοί όροι είναι λεκτικές γενικεύσεις που αντανακλούν αισθήσεις κι όχι πραγματικό κόσμο (Νομιναλισμός Occam). Δεν αναφέρονται στο απτό, αλλά συνοψίζουν εμπειρία συγκεκριμένων παρατηρήσεων.

·         Ουσία πράγματος = άθροισμα εμφανίσεών του (ιδέες μνήμης). Εμπειρικό πράγμα είναι ό,τι έχει παρατηρηθεί και άρα υπάρχει μόνο ως ιδέα στο νου. Πράγματα = συμπλέγματα ιδεών. Άκρατος ιδεαλισμός.

(Αντίθετα ο Locke υποστηρίζει ότι υπάρχει «πραγματική ουσία» στην οποία δεν μπορούμε να διεισδύσουμε.)

HUME: (σκεπτικισμός, ενδιάμεση θέση)

·         Δυνατή, αλλά αναπόδεικτη η ύπαρξη κόσμου ανεξάρτητου από εμπειρία.

·         Αδύνατος ο παραλληλισμός τάξης ιδεών με αντικειμενικό κόσμο (ο νους δεν μπορεί να βγει από τον εαυτό του). Ο νους αναφέρεται μόνο στο περιεχόμενό του (εμπειρικό υλικό αισθήσεων).

·         Επιστημονική γνώση = επεξεργασία ιδεών, συστηματική κατάταξη εμπειρικών ιδεών σύμφωνα με κανονικότητες.

Επιστημολογία Hume: η επιστήμη αναφέρεται στο υποκείμενο και περιγράφει τη συλλογική εμπειρία που βασίζεται στη δομή, τη σταθερότητα και την επαναληπτικότητα. Η θεωρητική γνώση αφορά ρυθμούς και κανονικότητες.

·         Ανάλυση έννοιας αιτιότητας με αναφορά στην παρατήρηση. Αιτιακή σχέση = χρονική διαδοχή και εγγύτητα στο χώρο (γειτνίαση στη μνήμη ως σταθερή σύζευξη) = προσδοκίες = νοητική συνήθεια = υποκειμενική πίστη αιτιώδους συνάφειας = θεμέλιο αιτιακής σχέσης.

·         Ισχύς θεωρητικών γενικεύσεων = πιθανολογική (νοητή και δυνατή η ανατροπή των επιστημονικών θεωριών στο μέλλον, όχι πιθανή λόγω προσδοκίας σταθερότητας της φύσης και συνέχειας παρελθόντος μέλλοντος).

·         Μέλλον = εκτός εμπειρίας (όχι βεβαιότητες προβλέψεων).

Πρόβλεψη = προσδοκία από εμπειρία παρελθόντος (διαισθητική αρχή «ομοιομορφίας φύσης», αναπόδεικτη υπόθεση) που οδηγεί σε επαγωγικές γενικεύσεις.

·         Γνωσιολογικό πρόβλημα επαγωγής: γνώση = επαγωγική γενίκευση εμπειρίας παρελθόντος. Γνωρίζουμε αναδρομικά, πράττουμε προδρομικά. Αθεμελίωτη η συνέχεια στο χρόνο (χωρίς εμπειρική ή λογική βάση).

·         Ο σκεπτικισμός ξεπερνιέται μόνο πρακτικά. Γνωσιοθεωρητικά δεν υπάρχει βεβαιότητα (μαθηματικοί λογισμοί = σχέσεις ιδεών, όχι περιγραφή κόσμου).

·         Πραγματιστική υπεράσπιση επιστήμης με βάση την πρακτική της ωφέλεια (όπως και ο Locke). Ο λόγος ως υπηρέτης πρακτικής προσταγής (υπηρέτης παθών). Ιδέες ως εργαλείο σταθεροποίησης και βελτίωσης της κατάστασής μας στον κόσμο.

ΚΕΦ. 6^ο Η ΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18^ο ΚΑΙ 19^ο ΑΙΩΝΑ.

6.2. ΑΛΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΙΑΤΡΟΧΗΜΕΙΑ

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα η χημεία ήταν ταυτόσημη με τη μαγεία (ως προσπάθεια χειραγώγησης των μυστικών δυνάμεων της φύσης). Η αναζήτηση δε της «φιλοσοφικής λίθου» (που θα μετέτρεπε όλα τα ευτελή μέταλλα σε χρυσό) οδήγησε στην κυριαρχία της αλχημείας. (Η θρυλική μορφή του Φάουστ αντικατοπτρίζει τη δυσαρέσκεια του μέσου ανθρώπου της εποχής για τις σκοτεινές παρα-επιστημονικές έρευνες των αλχημιστών του καιρού του.) Αν και μάταιες οι αλχημικές αναζητήσεις, απέδωσαν πρακτικές γνώσεις. Ο Παράκελσος άλλαξε τον τρόπο της αλχημείας: όχι έρευνα για φιλοσοφική λίθο, αλλά παρασκευή «ελιξιρίου» (θεραπευτικά βότανα) = Ιατροχημεία. Μεταίχμιο μεσαίωνα και νέας εποχής: θεραπεία + αστρολογία.

6.3. Ο BOYLE ΚΑΙ Η ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ

(Από την Ιατροχημεία στη Χημεία με εισαγωγή της πειραματικής μεθόδου.)

Ανατροπή παραδοσιακών ιδεών σύστασης ύλης και δοξασιών περί στοιχείων ιατροχημείας. Καθοριστικό το έργο του Boyle για το μέλλον της επιστήμης της χημείας. Θεμελιώνει βασικές θέσεις:

1. Τα στοιχεία των αλχημιστών δεν είναι στην πραγματικότητα στοιχεία.
2. Τα στοιχεία είναι περισσότερα από 4 ή 7 που είχε καθιερώσει η αλχημική.
3. Ορισμός «στοιχείου» ως απλό, άμεικτο, πρωταρχικό σώμα.

Πειραματική απόδειξη του νόμου του Boyle η περιγραφή του τύπου PV = K (η πίεση και ο όγκος ενός αερίου είναι ανάλογα, με αποτέλεσμα το γινόμενο να παραμένει σταθερό). Κατοχύρωση φήμης Boyle και έναρξη έρευνας στοιχείων ύλης.

6.4. Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΟΞΥΓΟΝΟΥ

Η μεγαλύτερη ανακάλυψη κατά τον 18ο αιώνα ήταν η πειραματική απομόνωση του οξυγόνου από τον Pristley.

Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα είχε ανακαλυφθεί επαρκής αριθμός στοιχείων, ώστε ο Ρώσος επιστήμονας Medeleev να καταστρώσει το 1879 τον περιοδικό πίνακα των στοιχείων (ορθό πλαίσιο κατανόησης στοιχείων).

6.5. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΛΑΒΟΥΑΖΙΕ

Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την επιστημονική θεμελίωση της χημείας ήταν μια λανθασμένη θεωρία για την καύση των υλών, που κυριαρχούσε κατά τον 18ο αιώνα: ύπαρξη ειδικής ουσίας, το «φλογιστόν», μέσα στα καύσιμα σώματα.

Ο μεγάλος Γάλλος χημικός Λαβουαζιέ απέδειξε ότι η καύση είναι στην πραγματικότητα οξείδωση, ένωση δηλαδή της καιόμενης ουσίας με οξυγόνο για την παραγωγή οξειδίου. Η χημεία αποκτά στερεή θεωρητική και μεθοδολογική υποδομή και επιστημονικό κύρος ανάλογο της φυσικής.

6.6. Η ΕΠΑΝΑΔΙΑΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

18^ος αιώνας: ανθρωποκεντρική θεωρία «εκλεκτικών συγγενειών» (ανάκληση «υλοζωισμού» Ιώνων και θεωρίας Σπινόζα) ως εξήγηση της χημικής σύνθεσης = ρομαντική φιλοσοφία της φύσης.

Dalton: επαναδιατύπωση ατομικής θεωρίας (άπειρα σωματίδια που συνδέονται με ελκτική δύναμη - άτομα ίδιου στοιχείου έχουν ίδιο βάρος) = υπαγωγή χημείας στην πειραματική διαδικασία (αναλογίες).

·         Αριθμός Avogado (ατομικό βάρος)

·         Θερμότητα ως κινητική ενέργεια μορίων και όχι ελαστικό ρευστό (Rumford)

·         Τεχνητή σύνθεση ουρίας (απαρχή οργανικής χημείας)

6.7. ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Αρχαία Ελλάδα: Ιδέα εξέλιξης στη φυσιολογία των προσωκρατικών (Εμπεδοκλής/ Αναξίμανδρος) και στη φιλοσοφία των ατομικών. Όρος «φύσις» δηλώνει δυναμική τάση μετάβασης από το ατελές στο τέλειο.

Χριστιανικός Μεσαίωνας: υποταγή αριστοτελισμού στη θεολογία (απογύμνωση από εμπειρικό περιεχόμενο και διάθεση για γνώση). Δόγματα: μονιμότητα, αιωνιότητα φυσικών ειδών, μοναδικότητα ανθρώπου ως κορωνίδα της φύσης (όχι ιδέα εξέλιξης).

Η επιστημονική θεμελίωση βιολογίας οδήγησε στη διάψευση των δοξασιών.

6.8. ΝΕΑ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ LEONARDO, VESALIUS, HARVEY

Leonardo Da Vinci: τέχνη = απεικόνιση δομών φύσης. Ανατροπή μεσαιωνικών μεθόδων και πρακτικής Γαληνού, ενασχόληση με ανατομία, γεωλογία, παλαιοντολογία. Εφαρμογή υποθετικο-παραγωγικής μεθόδου. Έθεσε θεμέλια Γεω-επιστημών.

Vesalius: ανατομικές μελέτες, χαρακτικά

Harvey: ανακάλυψη κυκλοφορίας αίματος (ανατροπή Γαληνού), μεθοδική παρατήρηση, πειραματισμός

Malpighi: ανακάλυψη μικροσκοπίου (ώθηση στη βιολογική έρευνα).

Hooke: τελειοποίηση μικροσκοπίου, εισαγωγή όρου κύτταρο

Leenwenhock: παρατήρηση μικροβίων (ιδέα αντισηπτικής).

ΚΕΦ. 7^ο ΑΚΜΗ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΥ

7.1. ΣΥΓΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ MILL. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΓΩΓΗ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ

19^ος αιώνας: θετικισμός (μαζί με εθνικισμό, φιλελευθερισμό, σοσιαλισμό κλπ)

Θετικισμός: φιλοσοφία επιστήμης (καταγωγή από θεωρήσεις Bacon, Locke, Hume, Νεύτωνα) με αισιοδοξία διαφωτισμού, πίστη στην πρόοδο μέσω της επιστήμης (λύση σε όλα τα υλικά και διανοητικά προβλήματα) = τελικό στάδιο ανθρώπινης ιστορίας.

·         Επιστημονική μέθοδος ως υποδειγματική δραστηριότητα του νου

·         Όχι μεταφυσική σκέψη και ανορθόλογος ρομαντισμός

·         Όχι σε ολοκληρωτικές φιλοσοφίες

Εκφραστές: Comte (θεμελιωτής κοινωνιολογίας ως αυτόνομο επιστημονικό κλάδο) και Mill (συστηματική αναγωγή θεωρίας στα φαινόμενα).

MILL:

·         Γενική Μεθοδολογική Αρχή: Επαγωγική απόδειξη επαγωγής (ξεκινώντας από γνωσιολογία Hume) = το γεγονός ότι κάθε αποτέλεσμα έχει αίτιο που το παράγει είναι συμπέρασμα άπειρης σειράς παρατηρήσεων στη συλλογική μνήμη (όχι αστήρικτη ψυχολογική προτίμηση Hume).

·         Τα πειράματα προϋποθέτουν και επιβεβαιώνουν αυτήν την αρχή της επαγωγής: αναγνώριση ρόλου απαγωγής και λογικής διείσδυσης (κρίσιμος ρόλος ερευνητικών υποθέσεων).

·         Καμία έννοια δεν έχει ενορατικό υπόβαθρο (όχι «νοητική ενόραση», όχι αυτοφυείς ιδέες). Η ανθρώπινη σκέψη πηγαίνει από το μερικό στο γενικό (εμπειρική επαγωγή).

·         Δεν εξαιρούνται οι έννοιες των μαθηματικών (εμπειρικές γενικεύσεις με κατά προσέγγιση εφαρμογή στην πραγματικότητα – λειτουργικός έλεγχος). Η αποδεικτική βεβαιότητα των μαθηματικών αναφέρεται στο νου (αποκοπή από παρατηρησιακό υπόβαθρο). Αναγωγή μαθηματικών στην εμπειρία (απόρριψη από Frege και Russel).

·         Ανάλυση με κανόνες λογικής συνεπαγωγής. Μαθηματική έννοια + κανόνες λογικής = επαγωγικά συμπεράσματα

·         Διαδικασία επαγωγής στην πειραματική έρευνα (σε στενότερο δηλ. πλαίσιο). 4 συγκριτικοί μέθοδοι αντιπαραβολής ευρημάτων: πιο τεχνικά επιμελημένη επεξεργασία πινάκων Bacon. Πιο σημαντική η μέθοδος της «διαφοράς» (παραδείγματα παρουσίας και απουσίας φαινομένου – η συνθήκη που λείπει αποτελεί και την αιτία του)

7.3. ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (ΛΟΓΙΚΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ Η΄ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ).

Στις αρχές του 20ού αιώνα υπό την επήρεια του Mach δημιουργήθηκε η σχολή του «λογικού θετικισμού» στις γερμανόφωνες χώρες, με επίκεντρο τον περίφημο «κύκλο της Βιέννης» και «κύκλο του Βερολίνου». Εξ αιτίας του ναζισμού οι επιστήμονες αυτοί μετανάστευσαν σε ΗΠΑ και Αγγλία. Wittgenstine (ο κόσμος είναι η γλώσσα), Russel (αναγωγή μαθηματικών στη λογική)

• αφετηριακή παραδοχή του λογικού θετικισμού είναι ότι «η εκ των προτέρων συνθετική γνώση είναι αδύνατη» (Karnap).

Η άρνηση αυτή έχει δύο βασικούς στόχους, ένα φιλοσοφικό και έναν πολιτικό:

1. έρχεται σε αντίθεση με την επιστημολογία του νεοκαντιανισμού, που κυριαρχούσε στα γερμανικά ακαδημαϊκά ιδρύματα πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (επαναξίωση ανθρωπιστικού Διαφωτισμού και ιδεώδους επιστημονικής κριτικής) και
2. αντιπαρατίθεται στις μεγάλες ολοκληρωτικές ιδεολογίες, όπως ο Ναζισμός και ο Σταλινισμός (ιδεοληπτικός φανατισμός, επιστημονικοφανής ερμηνεία κόσμου).

Ο λογικός θετικισμός είναι μια γνωσιοθεωρία που μετατοπίζει την προβληματική από την έννοια της αλήθειας σε εκείνη του νοήματος: εμπειρισμός με σύστημα λογικής ανάλυσης, διαπλοκή όρων και θεωριών με τα δεδομένα της εμπειρίας = λογική ανάλυση επιστημονικής γλώσσας, εστίαση στη γλώσσα ως φορέα νοημάτων (γλωσσανάλυση). Γλωσσική στροφή στη φιλοσοφία των επιστημών. Ο ερευνητής αναζητά αλήθεια μέσα από την παρατήρηση και τον πειραματισμό, ενώ ο φιλόσοφος αναζητά να διασαφηνίσει το νόημα των ερωτήσεων μέσα από την έρευνα του νοήματος.

·         Αρχή επαληθευσιμότητας: Για να έχει μια πρόταση νόημα πρέπει να μας υποδεικνύει εκείνο το συστατικό της εμπειρίας που μπορεί να την επαληθεύσει (χωρίς να έπεται ότι είναι και αληθής). Οι ανόητες προτάσεις είναι θωρακισμένες από τον πειραματικό έλεγχο (θεολογίες, ιδεολογίες)

·         Μεθοδολογική ενότητα επιστημών: Οι επιστήμονες διαφέρουν μεταξύ τους μόνο ως προς το αντικείμενο, αλλά όχι ως προς τη μέθοδο (πειραματική, πρακτική) που ακολουθούν για να επαληθεύσουν τις υποθέσεις και τις θεωρίες τους.

·         Νόημα έχουν: α. οι μαθηματικές προτάσεις (ταυτολογίες) και β. θεωρητικές υποθέσεις και εξηγήσεις πειραματικής επιστήμης.

·         Προτάσεις ηθικής: ούτε αληθείς, ούτε ψευδείς (δεν περιγράφουν τον κόσμο, υποκειμενικές αξιολογήσεις, «το δέον δεν εξάγεται από το είναι» Hume). Κοινωνικές επιστήμες = Hempel: εξηγητικό πρότυπο θετικών επιστημών στην ιστορικο-κοινωνική σκέψη (εφόσον για να γίνει ένας κλάδος επιστήμη απαιτούνται αντικειμενικές αλήθειες).

·         Η γλώσσα της επιστήμης αποτελείται από δύο ειδών όρους : από τους παρατηρησιακούς (εμπειρική παρατήρηση) και τους θεωρητικούς (σύνδεση με εμπειρία μέσω «κανόνων αντιστοιχίας»). Οι θεωρητικοί όροι απαιτούνται για τη λογική δομή μιας θεωρίας και έχουν αυτόνομη υπόσταση.

·         Το κρίσιμο ερώτημα, τώρα, αφορά τη δυνατότητα αναγωγής των θεωρητικών όρων στους παρατηρησιακούς. Φυσικαλιστική θεώρηση (στη φύση τα πάντα εξηγούνται μέσα από τη γνώση της) του Carnap: αναγκαία η σύνδεση θεωρητικών και παρατηρησιακών όρων = μέσω πειραματικής επιβεβαίωσης παρατηρησιακών (εργαστηριακά όργανα) επιβεβαιώνονται έμμεσα και οι θεωρητικοί όροι.

·         Η θεωρία υπερβαίνει το σώμα των παρατηρήσεων (στοιχείο επιστημολογίας Mill ο οποίος μέσα στο γενικό πλαίσιο της επαγωγής αναγνωρίζει ρόλο «απαγωγής και λογικής διευθέτησης»)

·         Αναγκαία η «υπόθεση εργασίας» (καθοριστικό πλαίσιο επαγωγικά θεμελιωμένων εξηγήσεων και θεωριών) για τη διαδικασία της επαγωγής, έτσι ώστε να υπάρξουν «πειραματικά ελεγχόμενες συνέπειες» = λειτουργία ευρετική. Αύξηση κρισιμότητας ρόλου των ευρετικών υποθέσεων (υπερβαίνουν παρατήρηση) + αυτόνομη υπόσταση θεωρητικών όρων = αύξηση σημασίας του ρόλου της λογικής παραγωγής ή απαγωγής στη διατύπωση μιας θεωρίας (απαραίτητη μια υποθετικο-παραγωγική-παρατηρησιακή διαδικασία – λογικο-παραγωγική δομή θεωριών) για πειραματική επαλήθευση.

• Επιστημονική μεθοδολογία: α. το πλαίσιο ανακάλυψης (χωρίς λογικούς κανόνες, δημιουργική φαντασία, ενόραση) αφορά τις επικρατέστερες ερευνητικές υποθέσεις, β. το πλαίσιο επικύρωσης αφορά την πειραματική διαδικασία που στηρίζει ή υπονομεύει την «υπόθεση εργασίας». Πειραματική επιβεβαίωση = αύξηση πιθανότητας ισχύος «υπόθεσης». Πειραματική διάψευση = ψευδής η «υπόθεση» (λογικό σχήμα «modus tollens»).
• Κριτήριο κύρους θεωρίας: η σχέση της με την πραγματικότητα. Διακρίβωση αυτής της σχέσης: εσωτερική λογική δομή που επιτρέπει συμπεράσματα.

Νέα συζήτηση (πρόβλημα λογικού εμπειρικού): έννοια πιθανότητας και λογικής υπόστασης εμπειρικής επικύρωσης (παράδοξα επικύρωσης):

·         λογική πιθανότητα καθολικού νόμου κοντά στο μηδέν (μικρό εμπειρικό υλικό επικύρωσης μέσα στο άπειρο σύμπαν)

·         κάθε πρόταση καθολικού κύρους επιβεβαιώνεται από άσχετες εμπειρικές παρατηρήσεις (λογική συλλογιστική).

Αποτυχία λογικού εμπειρισμού να λύσει το πρόβλημα της επαγωγής (της ασυμμετρίας, δηλ. λογικών/γνωστικών δυνάμεων ανθρώπου και αντικειμενικού κόσμου).

Νέες θεωρητικές συλλήψεις: «θεωρία διαψευσιμότητας» Popper, «θεωρία παραδειγμάτων» Kuhn κ.α.

ΚΕΦ. 8^ο ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΥ. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

8.1. ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΤΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

Απόγειο Θετικισμού: αρχές 20^ου αιώνα.

·         Μαθηματική αυστηρότητα (κατά ολοκληρωτικών πολιτικών συνεπειών ανορθόλογου μυστικισμού)

·         Ορθολογική προσέγγιση

Ριζική αλλαγή γενικών θεωρητικών παραδοχών («αλλαγή παραδείγματος») έφερε ρωγμές στο θεωρητικό οικοδόμημα του Θετικισμού: θεωρία σχετικότητας και κβαντομηχανική κλονίζουν μεθοδολογικά αξιώματα κλασικής φυσικής. Ο παρατηρητής δεν θεωρείται πια παθητικός δέκτης, ενώ η αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg (σε υπο-ατομικό επίπεδο) κλονίζει τις ισχύουσες αιτιοκρατικές αντιλήψεις.

Μεθοδολογική πρόταση Θετικισμού:

·         Αντιστοίχιση θεωρίας με εμπειρικά δεδομένα (θεωρία = αποτέλεσμα παρατήρησης, επαγωγική γενίκευση)

·         Βαθμός αξιοπιστίας = βαθμός επαλήθευσης (νόημα θεωρίας από κάτω προς τα πάνω + πειραματικά ευρήματα)

·         Αφετηρία: βασικές προτάσεις («προτάσεις πρωτοκόλλου» Carnap): δεδομένα παρατήρησης κατά τόπο και χρόνο

·         Κάθε θεωρητικός όρος πρέπει να μεταφράζεται σε παρατηρησιακό, αλλιώς είναι στοιχείο μεταφυσικό, χωρίς επιστημονική αξία (καταγωγή από το “hypotheseis non fingo” του Νεύτωνα)

·         Οι μεθοδολογικές παραδοχές έχουν κανονιστική, περιγραφική λειτουργία

Από μεσοπόλεμο και μετά ο Θετικισμός δεν αποδίδει ιστορική πραγματικότητα εξέλιξης της επιστήμης από την πρώιμη νεωτερικότητα.

Αδυναμίες Θετικισμού:

1.      Αδυναμία επαγωγισμού να θεμελιώσει ορθολογικότητα καθολικών φυσικών νόμων (περιορισμένα εμπειρικά δεδομένα = πιθανότητα αλήθειας στο μηδέν, η διαδικασία γίνεται έτσι απαγωγική και όχι επαγωγική). Επομένως οι φυσικοί νόμοι δεν υπακούουν στο αυστηρό κριτήριο της επαληθευσιμότητας. Όχι απόλυτη επαλήθευση σημαίνει πιθανοκρατική επικύρωση = ανορθόλογη η πίστη στην αλήθεια της επιστήμης.

2.      Φυσικαλιστική προκατάληψη: απαίτηση πλήρους αντιστοίχισης θεωρίας-εμπειρίας (αναγωγή της θεωρίας στη εμπειρία) = υποβάθμιση θεωρητικού τμήματος κάθε φυσικής θεωρίας ως μεταφυσικού = φραγμοί στην εξέλιξη έρευνας.

3.      Παράδοξη η κατανόηση αντικειμενικότητας και απροκαταληψίας στην πειραματική διαδικασία (αφορά εξίσου φυσικές και κοινωνικές επιστήμες). Βασική παραδοχή: «η φύση μιλάει από μόνη της», άρα παρατήρηση = πρωτογενής διαδικασία χωρίς πρότερες υποθέσεις. Αλλά χωρίς υπόθεση εργασίας δεν οργανώνεται πείραμα, αφού η παρατήρηση εξαρτάται από καθοδηγητική θεωρία.

Απλούστερη εκδοχή: απαραίτητη η χρήση γλώσσας (λογικής διάταξης υλικού αισθήσεων). Κορμός γλώσσας = καθολικές έννοιες, άρα προαπαιτείται κατανόηση λογικών κατηγοριών (νεοκαντιανισμός + θεωρία σχετικότητας). Αμφίδρομη εξάρτηση θεωρίας-παρατήρησης: η παρατήρηση είναι διαποτισμένη από θεωρία και η θεωρία υποκαθορίζεται από την παρατήρηση.

Νέος στόχος φιλοσοφίας επιστήμης: η αναπαράστασή της ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο.

8.2. Η ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΩΓΗΣ (POPPER 1902-1994). ΛΟΓΙΚΗ ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ «ΘΕΣΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ»

Popper: πρώτος διακήρυξε την ανάγκη να εκβληθούν οι ορθοδοξίες του θετικισμού, διατύπωσε πρωτότυπη θεωρία της επιστημονικής έρευνας που επηρέασε φιλοσοφία επιστήμης, αλλά και κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες.

• Η αφετηριακή διαπίστωση του Popper είναι ότι το πρόβλημα της επαγωγής, όπως το είχε ορίσει αρχικά ο Hume, είναι άλυτο. (Η λύση του Hume -να μάθουμε να ζούμε στην αβεβαιότητα- υπονομεύει το κύρος της επιστήμης).

Λύση Hume: Το τι θα επιλέξει κανείς να εκλάβει ως αιτιακή σύνδεση δύο γεγονότων Α και Β εξαρτάται από τις συνήθειες (έξεις) και τις διαθέσεις που έχει αποκτήσει από την εμπειρία και την παιδεία του.

Άποψη Popper: υποκειμενική θεωρία πιθανότητας (λύση Hume) + λογικό άτοπο «post hoc ergo propter hoc» (προσεύχομαι και βρέχει, άρα η προσευχή προκάλεσε τη βροχή) = υπονόμευση εργαλειακής ερμηνείας θεωρητικών προτάσεων)

Θεμελιακό λογικό σφάλμα: από ύπαρξη αποτελέσματος δεν μπορούμε να συμπεράνουμε την αιτία («θέση ακολουθίας»). Ένα αποτέλεσμα έχει πολλές πιθανές αιτίες.

• Ένα γεγονός που τονίζει με έμφαση ο Popper είναι ότι εάν κανείς ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την εμπειρική επαλήθευση μιας θεωρίας, τότε δεν υπάρχει θεωρία που να μην επαληθεύεται. Η επικύρωση εξαρτάται από ερμηνείες (όταν το εμπειρικό υλικό υπο-προσδιορίζει τη θεωρία σημαίνει ότι δεν αποκλείονται ακραίες υποθέσεις). Πλάνη της «θέσης ακολουθίας» υποθετικού συλλογισμού = υπονόμευση θετικιστικού προγράμματος (δεν εξηγεί κύρος επιστήμης).

8.3. Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ MODUS TOLLENS ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΙΑΨΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑΣ

Με δεδομένη την πρακτική αποτυχία της θετικιστικής εκδοχής της εμπειρικής επαγωγής για επαλήθευση της αλήθειας των υποθέσεων και των θεωριών, ο Popper υπογράμμισε ότι αν η επαλήθευσή τους είναι αδύνατη δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να διακριβώσουμε ποια από τις υπό εξέταση υποθέσεις είναι ψευδής. Έτσι αν δεν ισχύουν οι υποθέσεις δεν θα ισχύει και η παραδοχή.

·         Θεωρία Διαψευσιμότητας: Η διαδικασία αυτή είναι διαφορετική από αυτή των πιθανοτήτων στην οποία στηρίζεται η μεθοδολογία της επαλήθευσης. Ο λογικός της πυρήνας είναι παραγωγικός και αντιστοιχεί σε έναν από τους βασικούς τύπους για την παραγωγή λογικά έγκυρων επιχειρημάτων, που ονομάζεται modus tollens (συλλογισμός «αιρούμενης της ακολουθίας»).

·         Διαδικασία παραγωγής επιστημονικής γνώσης: αρχή = πρόβλημα (ιδέα φιλοσοφίας πραγματισμού Pierce). Σχήμα: P1 (πρόβλημα) = TT1 (θεωρία) = EE (διάψευση) = P2 (νέο πρόβλημα)

·         Ένα και μόνο αρνητικό πειραματικό αποτέλεσμα (αντιπαράδειγμα) μπορεί να διαψεύσει μια καθολική πρόταση π.χ. «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί», η ύπαρξη ενός και μόνο μαύρου κύκνου μπορεί να τη διαψεύσει για πάντα (σαφέστερος προσανατολισμός πειραματικής έρευνας).

·         Επιστημονική είναι λοιπόν μια διαδικασία οργανωμένη κατά τρόπο που να διευκολύνει τη διάψευση των θεωριών μας. Η ορθολογικότητά της αφορά την υπόδειξη των πειραμάτων που τη διαψεύδουν (με τον τρόπο αυτό ο Popper πιστεύει ότι οριοθετεί την επιστήμη απέναντι στη μη επιστήμη.)

·         Θεμελιακός στόχος της επιστημονικής έρευνας δεν είναι με κανένα τρόπο η επιβεβαίωση της αλήθειας, αλλά η ανακάλυψη μιας ριζικά νέας και πιο ενδιαφέρουσας αλήθειας (διαρκής επανάσταση), και μάλιστα τέτοιας που ακυρώνει αυτό που ισχύει ως αλήθεια στο παρόν.

·         Προϋπόθεση: η απόλυτη ελευθερία της θεωρητικής διάνοιας.

Παράδοξα θεωρίας Popper:

1^ο παράδοξo: δημιουργικός ρόλος ψεύδους. Επιστημονική θεωρία: όχι αυτοσκοπός (υποβάθμιση θεωρίας), τολμηρές και πεπαιδευμένες εικασίες προς διάψευση (ενίσχυση θεωρίας).

2^ο παράδοξο: πρόοδος μέσω των θεωριών με τη λιγότερη πιθανότητα επικράτησης.

8.4. «ΑΝΑΓΩΓΗ» ΘΕΩΡΙΩΝ. ΑΛΗΘΟΦΑΝΕΙΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ. ΖΗΤΗΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ.

·         Επιστημονική πρόοδος Popper = όχι μετάβαση από λιγότερο σε περισσότερο αλήθεια, αλλά από ψεύδος σε λιγότερο ψεύδος. Υπέρ εισαγωγής νέων εννοιών και κατηγοριών (νέα σύλληψη κόσμου που ακυρώνει παλιές) = διαδικασία αέναης αναθεώρησης. Ανθρώπινη γνώση σε τροχιά συνεχούς προσέγγισης της αλήθειας (ασυμπτωματική η σχέση γνώσης-αλήθειας).

·         Δεν ανταποκρίνεται στο παγκόσμιο αίτημα επιστήμης για αντιστοίχιση θεωριών με δομή πραγμάτων.

·         Απορρίπτει την εργαλειακή αντίληψη των θεωριών.

·         Θεωρία διαψευσιμότητας = γνωσιολογικός ρεαλισμός.

·         Θεωρία αληθοφανής (όχι αληθής) = εκφράζει αρμογή θεωρίας στα πράγματα. Όχι θεωρία αλήθειας.

Ανατροπή από Tarski (ισχυρή θεωρία αλήθειας): Αλήθεια (με την απόλυτη έννοια) = κανονιστικό ιδεώδες στην πειραματική έρευνα.

Ο Popper πιστεύει ότι η θεωρία της «διαψευσιμότητας» θα ισχύει για πάντα, καθώς δεν υπάρχει επιστημονική θεωρία που να έχει κατακτήσει πλήρη αντιστοιχία με τα πράγματα.

8.5. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΟΣΜΟΙ ΤΟΥ POPPER

Ο Popper τίθεται υπέρ της αντικειμενικότητας της επιστημονικής γνώσης και τονίζει το κανονιστικό ιδεώδες της εμπειρικής έρευνας. Ο κόσμος από τη σκοπιά του “υποθετικού ρεαλισμού” του Popper χωρίζεται σε αυθύπαρκτες τάξεις πραγμάτων:

1. στην πρώτη κατηγορία που επιγράφεται Κόσμος 1, περιλαμβάνονται όλα τα φυσικά όντα και αντικείμενα,
2. στη δεύτερη (Κόσμος 2) κατατάσσονται τα περιεχόμενα της ανθρώπινης εμπειρίας (ψυχολογικής), οι εντυπώσεις, τα αισθήματα, οι προσδοκίες, οι πίστεις κτλ.
3. στην Τρίτη (Κόσμος 3) περιέχονται όλα τα παράγωγα της λειτουργίας του ανθρώπινου νου, λ.χ. τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, οι ιδεολογικές στάσεις κλπ. Πλέγματα (σώματα) ιδεών σε αφαίρεση από τα υποκείμενα και παράλληλα προς ανεξάρτητη φυσική πραγματικότητα και υποκείμενα. Εκλαμβάνονται ως αντικειμενικές πραγματικότητες και όχι ως υπεραισθητός κόσμος του Πλάτωνα. Επιστημολογία χωρίς υποκείμενο γνώσης (αποφεύγει υποκειμενισμό).

8.6. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΔΙΑΨΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑΣ. Η «ΑΝΟΙΚΤΗ ΚΟΙΝΩΝΊΑ» ΚΑΙ Η ΕΠΙΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΥ

Η ύπαρξη από τον Popper ενός αιτήματος που υποστηρίζει την απόρριψη μιας παραδοσιακής θεωρίας για χάρη μιας νέας ανατρεπτικής θεωρίας, προϋποθέτει την ύπαρξη κοινωνικών δομών που θεσμοθετούν το δικαίωμα του ερευνητή να προσβάλει τις κατεστημένες ορθοδοξίες (αυτεξουσιότητα, ηθική και διανοητική αυτονομία), δηλ. μιας «ανοικτής κοινωνίας» που θα επιτρέπει με τους κατάλληλους θεσμούς την επικράτηση των νέων θεωριών.

Η μεταφυσική πλάνη της συμπαντικής και κοινωνικής ολότητας (ιστορισμός) κατά τον 19ο αιώνα, οδήγησε σε απόλυτες μεταφυσικές αλήθειες με ιστορική δυναμική (ο φυσιοκρατικός ιστορικισμός εμπνέεται από καθολικούς φυσικούς νόμους και τους μεταφέρει στον κοινωνικοπολιτικό στοχασμό). Προγράμματα εμπειρικής έρευνας της ανθρώπινης συμπεριφοράς αλώθηκαν από μεταφυσική (μεταφυσικές αναγκαιότητες Πλάτωνα και Hegel) και μεθοδολογία ιστορικισμού, οδηγώντας στην διατύπωση θεωριών με τη χρησιμοποίηση όρων χωρίς κανένα σαφές εμπειρικό περιεχόμενο όπως Κοινωνία, Ιστορία, Ανθρωπότητα, Έθνος, Εργατική τάξη κλπ. (όλα με κεφαλαίο αρχικό για να τονιστεί η υπέρτερη Ολότητα) και εντέλει στην πραγμάτωση του πολιτικού ολοκληρωτισμού. Όμως, κοινωνία «αυτή καθαυτή» δεν υφίσταται. Η κοινωνική πραγματικότητα αποτελείται από ένα σύνολο συγκεκριμένων, ατομικών και ξεχωριστών αντιλήψεων και πρακτικών που πηγάζουν από εμπειρικά αναγνωρίσιμες κοινωνικές ομάδες, πρόσωπα κ.ά.

Επιστημονική αναφορά και πρακτική παρέμβαση στην κοινωνία μόνο βήμα-βήμα ενασχόληση με εμπειρική πραγματικότητα. Η συνολική ανάπλαση κοινωνίας αποτελεί θεολογικό και όχι επιστημονικό όραμα. Πολιτική = «κοινωνική μηχανική», (ναι στην εξάλειψη της δυστυχίας, όχι εστίαση στην παραγωγή ευτυχίας).

Αναγκαία η αποκάθαρση της επιστήμης από μεθοδολογικό ολισμό και ιστορικισμό. Εργαλείο: θεωρία διαψευσιμότητας.

Ο Popper, εντούτοις, υποστηρίζει την ενότητα των επιστημών που αποτελεί ενόραση του θετικισμού.

8.8 ΟΜΑΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΤΟΥ KUHN (1922-1996)

Ερμηνεία επιστήμης ως ιστορικό φαινόμενο:

·         αίτημα αποτίναξης ελιτίστικου και καταπιεστικού ορθολογισμού και επαναξιολόγηση μορφών πολιτισμού.

Η αλλαγή των επιστημονικών θεωριών κατά τον Kuhn είναι αλληλένδετη με το πλέγμα κοινωνικών θεσμών (πολιτιστική δραστηριότητα, εκπαίδευση, διαπροσωπικές σχέσεις) που υπάρχουν σε μια κοινωνία (καθορισμός εννοιών και στόχων κοινής συνείδησης). Το ζήτημα των θεωριών και της προόδου τίθεται σε συνάρτηση με το συνολικό περίγυρο (πολιτικό γίγνεσθαι). Η επιστημονική πρόοδος σημαδεύεται από την εναλλαγή γενικών ερμηνευτικών σχημάτων φύσης, που ονομάζονται «παραδείγματα», γύρω από τα οποία συγκροτείται μια επιστημονική κοινότητα.

·         «Παράδειγμα» = συντηρητικό σύμπλεγμα ερμηνευτικών προσεγγίσεων και μεθοδολογικών συμβάσεων.

·         Η πολιτιστική συνείδηση της εποχής (ψυχολογία, πολιτισμός, ιδεολογίες) επιλέγει την παραδειγματική θέαση της πραγματικότητας. Αποφασιστικό ρόλο παίζουν οι κάτοχοι κοινωνικής εξουσίας και οι διευθύνοντες ενός επιστημονικού οργανισμού.

·         Για τη σωστή λειτουργικότητα των παραδειγμάτων σημαντικό ρόλο παίζει η κατάλληλη επιλογή προσωπικού (ερευνητών) και ο τρόπος εξοικείωσής τους με το περιεχόμενο της επιστήμης της ομάδας (εκπαιδευτικά ιδρύματα, επιστημονικά περιοδικά, συνέδρια κ.α. επιβάλουν τη θεωρητική ομοδοξία).

·         Βασικές παραδοχές παραδείγματος = αυταπόδεικτες αλήθειες.

·         Κριτήριο επιτυχίας = η επιβεβαίωση του εκάστοτε «παραδείγματος» (θεωρητικός κομφορμισμός).

·         Κανονιστική η λειτουργία ενός «παραδείγματος» (ενσωμάτωση Popper): Το «παράδειγμα» καθορίζει την παρατήρηση.

·         Στόχοι επιστημονικής έρευνας:

α. διεύρυνση εμπειρικής βάσης,

β. μείωση κενών στη θεωρία,

γ. επίλυση γρίφων που προκύπτουν από την αδυναμία μιας θεωρίας να εξηγήσει τα πάντα.

·         Αλλαγή «παραδείγματος» = ριζική μετατροπή τρόπων θέασης του κόσμου, αλλαγή αντίληψης (Gestalt shift: μορφολογική μετατόπιση).

Φάσεις αλλαγής «παραδείγματος»:

- Η περίοδος θεωρητικής σταθερότητας (και λίγο-πολύ αβασάνιστης πίστης στις βασικές παραδοχές ενός «παραδείγματος») χαρακτηρίζεται από τον Kuhn ως «κανονική επιστήμη». Η προσέγγιση της γνώσης είναι επαληθευτική του «παραδείγματος». Εξωγενείς και ενδογενείς συνθήκες στερεώνουν το «παράδειγμα».

- Στην περίπτωση κατά την οποία οι θεωρητικές παραδοχές ενός «παραδείγματος» αμφισβητούνται, τότε η ομαλή κανονική επιστήμη αντιμετωπίζει συσσώρευση «ανωμαλιών» (φαινομένων που αντιβαίνουν τις προβλέψεις ενός «παραδείγματος») και βρίσκεται σε κρίση (ιδιόρρυθμη κατάσταση μετάβασης).

- Μεταξύ της συμβατικής και της ανώμαλης επιστήμης ξεσπά «πόλεμος παραδειγμάτων» («ουσιώδης ένταση» = κρίση εξουσίας ανάλογη της πολιτικής ή κοινωνικής κρίσης, «επανάσταση»), ο οποίος συχνά καταλήγει σε επικράτηση των πρώην ανωμαλιών που, εντέλει, συγκροτούν τη νέα θεωρητική κανονικότητα. Κρίσιμη μάζα «ανωμαλιών» = συγκρότηση εναλλακτικού «παραδείγματος» = νέα επιστημονική ομάδα. Δαρβινική σύγκρουση «παραδειγμάτων».

- Κάθε νέο (νικηφόρο) παράδειγμα, αφενός, ενσωματώνει το πνεύμα της εποχής του, αφετέρου, κατασκευάζει μια δική του γλώσσα, διαφορετική από τη γλώσσα του παλαιότερου παραδείγματος, με αποτέλεσμα την πλήρη ασυνεννοησία των επιστημόνων του νέου και του παλαιού «παραδείγματος» (λογική ασυμβατότητα). Το φαινόμενο ονομάζεται θεωρητική ασυμμετρία των παραδειγμάτων.

- Το νέο «παράδειγμα» οργανώνεται ως σύστημα εξουσίας και επαναγράφει την ιστορία με απαλοιφή του «επαναστατικού» του παρελθόντος (γίνεται συντηρητικό).

Φιλοσοφία Kuhn:

·         α. ένταξη επιστήμης στην καθημερινότητα,

·         β. αίτημα για κοινωνικό έλεγχο της επιστημονικής διαδικασίας και των παραγώγων της,

·         γ. κοινωνιολογική προοπτική φιλοσοφίας επιστημών

8.9. ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΙΣΜΟΣ. ΟΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ KUHN

Ιστορισμός Kuhn:

·         καταλύει ορθολογική υπόσταση (όχι σχέση με διακρίβωση δομής της φύσης)

·         καταλύει μεθοδολογική ιδιαιτερότητα επιστήμης (κίνδυνος κοινωνικής της αναγωγής και ταύτισή της με πολιτική μεταφυσική ιδεολογία)

Ασάφεια στην κατανόηση του όρου «παράδειγμα» (δύο εναλλακτικοί ορισμοί):

Ευρύτερος ορισμός:

·         «παράδειγμα» = σύνολο πολιτιστικών, αξιολογικών και θρησκευτικών επιλογών μιας κοινής συνείδησης.

·         Επιστημονική θεωρία ως κοινωνική κατασκευή (όχι ιδιαίτερη σχέση με την αλήθεια).

·         Ακραία ερμηνεία έννοιας ασυμμετρίας: τα «παραδείγματα» δεν επικοινωνούν γιατί εκφράζουν μεταφυσικά, πολιτιστικά και πολιτικά οράματα και όχι τη γνώση της δομής των πραγμάτων.

·         Εξωτερική ανάγνωση θεωρήσεων Kuhn: επιστημονική μέθοδος ως δευτερογενής έκφραση κοινωνικοπολιτικών αναγκαιοτήτων, εξωγενών προς αυτή = σχετικισμός (αλήθεια είναι ό,τι δουλεύει ως εργαλείο στα χέρια κάποιων ηγετικών ομάδων για την επιτυχία των βλέψεών τους). Προσπάθεια απόκρουσης κατηγορίας από Kuhn.

Στενότερος ορισμός:

·         «Παράδειγμα» = δεοντολογία και πρακτική μιας επιστημονικής κοινότητας (χωρίς να ετεροκαθορίζεται από την κοινωνία)

·         Επιτρέπει αναφορά στο στόχο της αντικειμενικότητας της αλήθειας.

·         Επιτρέπει την προϋπόθεση αποστασιοποίησης του ερευνητή από ηθικοπολιτικές και συναισθηματικές κλίσεις (ήθος επιστήμονα = αντικειμενικότητα ως προσωπική στάση και επιστημονικό αίτημα).

·         Διαχωρισμός της επιστήμης από το συμφέρον και της αλήθειας από το ευχάριστο.

·         Αποκλεισμός εξωγενών επιρροών καθιστά αδικαιολόγητη την ασυμμετρία (γνήσια λογική αντιπαράθεση) των «παραδειγμάτων».

·         Υποβαθμίζεται η αφετηριακή υπόθεση του Kuhn περί οργανικής σχέσης ανάμεσα σε πολιτιστικό πλαίσιο και επιστημονική διαδικασία.

Η θεωρία «παραδειγμάτων» του Kuhn αποτέλεσε η ίδια μια «αλλαγή παραδείγματος» στη φιλοσοφία της επιστήμης, ενώ στην πιο ήπια εκδοχή της δεν ήταν παρά μια παράλλαξη της ποππεριανής διαψευσιμότητας

8.10 ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ. ΘΕΩΡΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ LAKATOS

Κατά την άποψη του Lakatos α) ο Popper αποτυγχάνει να αναπαραστήσει την ιστορική πρακτική της επιστήμης (προϋπόθεση εγκυρότητας η κατανοητή ανάδειξη της διαδοχής των θεωριών στην ιστορική έρευνα) και β) απορρίπτει τη θεωρία του Kuhn ως μεθοδολογικό ολισμό. Θεωρία ευάλωτη σε ψυχολογικές ερμηνείες της αλλαγής «παραδείγματος» (επιδράσεις από το περιβάλλον και υποκειμενικές διαθέσεις των ερευνητών), ενώ ο προσηλυτισμός στο «πνεύμα της εποχής» υποβαθμίζει τη μεθοδολογική της ορθολογικότητα.

Πραγματικό πλαίσιο επιστημονικής έρευνας κατά Lakatos: το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα.

·         Κάθε ερευνητικό πρόγραμμα αποτελείται από δύο συστατικά: α. θεωρητικός πυρήνας Π (που θεωρείται δεδομένος και αμετάβλητος), β. προστατευτική ζώνη βοηθητικών υποθέσεων για τη διασύνδεση του πυρήνα με τη φύση. Η σύζευξή τους οδηγεί στη δημιουργία φυσικών μοντέλων που ελέγχονται από το πείραμα.

·         Αρνητικά πειραματικά ευρήματα δεν αποτελούν διαψεύσεις, αλλά αποκλίσεις που τροποποιούν τις αρχικές παραδοχές (ad hoc βοηθητικές παραδοχές χωρίς να εγκαταλείπεται ο βασικός πυρήνας του προγράμματος).

·         Κανένα ερευνητικό πρόγραμμα δεν θεωρείται αληθές ή ψευδές, αλλά σύστημα πειραματικών πρακτικών.

·         Κρίσιμη συνθήκη (καρδιά ερευνητικού προγράμματος): θετική ευρετική μέθοδος (η θεωρία ως εργαλείο εμπλοκής με τη φύση: καθορίζει πειραματική διερεύνηση).

Παραγωγική ευρετική = πηγή προβλέψεων που στοχεύουν σε νέα πρωτότυπη αλήθεια που αυξάνει την ελεγξιμότητα των υποθέσεων. (Η επιμονή στην ευρετική ως παραγωγικό συστατικό της επιστημονικής μεθόδου αποτελεί κρίσιμη συνεισφορά της θεωρίας Lakatos)

·         Αρχή έρευνας από πρόβλημα (όπως Popper).

·         Όχι a priori περιορισμοί στην επιστημονική πρακτική (θεωρητικά δυνατή η επ΄ άπειρον προσθήκη ad hoc βοηθητικών υποθέσεων).

·         Υπέρ θεωρητικής πολλαπλότητας (χωρίς ένα γενικό πλαίσιο για όλα).

·         Η πειραματική επιτυχία ενός προγράμματος δεν απορρίπτει τα ανταγωνιστικά προγράμματα (όχι στιγμιαία ορθολογικότητα). Οι εναλλακτικές θεωρίες συνυπάρχουν.

·         Δυνατότητα συμμετοχής επιστήμονα σε περισσότερα ερευνητικά προγράμματα (θεωρητική επικοινωνία ανάμεσα σε διαφορετικά προγράμματα: διάψευση ισχυρής ασυμμετρίας Kuhn).

·         Δυνατή η αντικειμενική αποτίμηση της δυναμικής ενός προγράμματος (ζητούμενο: θετική ευρετική). Μηχανισμοί αξιολόγησης:

α. διάθεση πόρων,

β. διακρίβωση εγκυρότητας/αποτελεσματικότητας. Ιστορική πρακτική επιστημονικής κοινότητας ο διαχωρισμός σε ανερχόμενα (προοδευτικά) ερευνητικά προγράμματα και κατερχόμενα (εκφυλιζόμενα).

·         Κρίσιμο πείραμα για πρόγραμμα που εγκαταλείπεται: εργαλείο αντίληψης για το τι έχει συμβεί (χωρίς σημασία κατά Lakatos).

·         Μεθοδολογία επιστημονικών προγραμμάτων παρέχει «μετακριτήριο» για έγκυρη ιστορική γνώση (ιστορική κριτική και της δικής του θεωρίας).

Αδυναμία θεωρίας Lakatos:

Αν όχι αυστηρός διαχωρισμός θεωρητικού πυρήνα Π από προστατευτικό περίβλημα δευτερογενών παραδοχών, τότε οι ad hoc τροποποιήσεις επηρεάζουν τον ίδιο τον πυρήνα, κάτι που κάνει τη θεωρία Lakatos να έρχεται σε αναντιστοιχία με το ιστορικό υπόβαθρο.

Πρόταση Lakatos: «μετακριτήριο» συμπεριλαμβάνεται στο κυρίως κείμενο της ερμηνευτικής του, ενώ η «εμπειρική ιστορία» στις υποσημειώσεις (αναπόδεικτος ισχυρισμός).

Η σκέψη Lakatos αποτέλεσε σταθμό στη φιλοσοφία των επιστημών:

·         Ερμηνεία επιστημονικής θεωρίας ως πρακτική συμπεριφορά εντός ενός ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου.

·         Αποτύπωση «εγγενών» χαρακτηριστικών της επιστημονικότητας που διακρίνουν την επιστήμη από άλλες εκφάνσεις του πολιτισμού.

Το ζήτημα της ορθολογικότητας της φιλοσοφίας και της εμπειρικής συμπεριφοράς των επιστημόνων παραμένει ανοιχτό.

8.11 Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΞΟΥΣΙΑΣ. Η ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ FEYERABEND (1924-1994)

·         Ο ιστορισμός του Feyerabend εμπεριέχει μια αντι-επιστημονική αιχμή: τη μη ουδετερότητα και τη μη ανιδιοτέλεια των επιστημόνων.

·         Οργανική ένταξη της επιστήμης στο συνεχές του πολιτισμού (αλληλοκαθορισμός κοινωνικής συνείδησης και επιστημονικής θεωρίας).

·         Επιστήμη: κρίσιμος κοινωνικός μηχανισμός στα χέρια εξουσίας (εταιρείες, κυβέρνηση). Απαξίωση επιστήμης και τεχνοκρατισμού.

·         Όχι υπέρτερο κύρος επιστήμης από άλλες κοινωνικές δρατηριότητες, όχι εγγενή αξία, όχι προνομιακή σχέση με ουσία πραγμάτων. Εξυπηρετεί συμφέροντα και εξαργυρώνει τις επιστημονικές επιτυχίες με συμμετοχή στο σύστημα εξουσίας.

·         Πλαίσιο ποππεριανής κριτικής θετικισμού (ρεαλισμός: οι θεωρίες είναι διαψεύσιμες, αλλά όχι επιβεβαιώσιμες) + συνάντηση με Wittgenstein + παρουσία θεωρίας στην παρατήρηση = «πλαισιοκρατία» (υπαρκτική παράδοση).

·         Μέθοδος Feyerabend: «Αντι-μέθοδος» = τα πάντα επιτρέπονται (γνωσιολογικός αναρχισμός). Κατάλυση κάθε έννοιας κριτηρίου. Οπλοστάσιο ερευνητών: ρητορία, προπαγάνδα (π.χ. Γαλιλαίος), πολιτικοί μηχανισμοί κλπ.

·         Ναι στην πολλαπλότητα θεάσεων και μεθόδων, ναι στις εναλλακτικές θεωρίας και στη γνώση ως δημόσιο αγαθό. Ναι στην απελευθέρωση μέσα στην επιστήμη. Κανένα κοσμολογικό σχήμα του παρελθόντος δεν είναι νεκρό, αλλά συνυπάρχει με το νέο.

·         Προϋπόθεση ελευθερίας: χωρισμός επιστήμης-κράτους και κατάργηση της προνομιακής διασύνδεσης επιστήμης-εξουσίας. Επίβλεψη από επιτροπές πολιτών. Όχι ορθολογικές συζητήσεις, αλλά «λαϊκές κινητοποιήσεις» (αυτόνομη δράση πολιτών).

Η θεωρία του Feyerabend:

- παραθέτει μια εξωτερική προσέγγιση του επιστημονικού φαινομένου

- ανορθόλογη σύλληψη επιστήμης: όχι υπερκοινωνικό/υπερκοινωνικό κριτήριο αλήθειας. Η πραγματικότητα ως υποκειμενική πίστη (εις άτοπον απαγωγή αντι-θετικιστικής φιλοσοφίας Popper ότι η παρατήρηση διαποτίζεται από θεωρία). Εξάλειψη ζητήματος αλήθειας = άκρατος σχετικισμός

- έπιασε το σφυγμό της νέας εποχής και ενέπνευσε τα νέα οικολογικά και αντιτεχνολογικά κινήματα.