ΕΠΟ 30 - ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (MANGO, NICOL)

ΕΠΟ 30 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ.Α.Β. 2015

Περιεχόμενα:
Mango (κεφάλαια Β΄, Γ΄, Σ΄)
Nicol (κεφάλαια 4ο, 8ο, 22ο)
Γρήγορη επισκόπηση

MANGO C., ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ, ΜΙΕΤ, 2013

ΚΕΦ. Β΄ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

• Κυριότερο χαρακτηριστικό βυζαντινής πολιτείας= δύναμη κεντρικής κυβέρνησης. Αντίβαρο= επανάσταση +καθυστέρηση, ανικανότητα, διαφθορά, απόσταση (μέχρι διάλυση κεντρικής εξουσίας τον 11^ο αι.)

Όχι όρια σε αυτοκρατορική εξουσία πέρα των θείων νόμων.

• Αυτοκρατορική θέση= βάση αρχής διαδοχής ή εκλογής προηγούμενου ή εκλογής ομάδας ή αποτέλεσμα επανάστασης (όχι θεωρία αυτοκρατορικής διαδοχής, αλλά με θέληση Θεού)

- Πιστοποίηση= επιφωνήσεις στρατού ή συγκλήτου

- Επισφράγιση= θρησκευτική στέψη από πατριάρχη Κων/πολης (από 5^ο αι.)

Διάλεγε υπουργούς. Όχι αντιστοίχιση τίτλων-εξουσίας. Διακυβέρνηση από αυτοκρατορικό παλάτι, όχι απλά από αυτοκράτορα.

- Επικεφαλής κοινωνίας που στηριζόταν σε ιδέα τάξης.

• Κοινωνία: βάση= ιδέα τάξης.

Τριμερής διαίρεση: στρατός, κλήρος, γεωργοί

Στρατός= κεφαλή πολιτικού σώματος

Κυριότερες εργασίες: γεωργία, στρατιωτική υπηρεσία (τροφή αντί προστασίας)

6^ος αι. λεπτομερής ταξινόμηση πολιτικού τμήματος σε 10 κατηγορίες:

1. κλήρος

2. δικαστές

3. σύμβουλοι (συγκλητικοί)

4. ασχολούμενοι με οικονομία

5. επαγγελματίες, τεχνίτες

6. έμποροι

7. προμηθευτές πρώτων υλών

8. υποτακτικοί, υπηρέτες

9. άχρηστοι (γέροντες, ανάπηροι, τρελοί)

10. άνθρωποι θεάματος (αρματοδρόμοι, μουσικοί, ηθοποιοί)

• Αυτοκρατορική υπηρεσία (στρατιωτική ή πολιτική)= στρατεία
• Στρατός= μεγαλύτερη ομάδα (τέλη 4^ου αι.= 650.000)

Μεταρρυθμίσεις Κωνσταντίνου: δύο σώματα=

α. κινητή δύναμη (comtatenses): όχι μόνιμα στρατεύματα, στρατωνίζονται σε πόλεις (αστυνομικά καθήκοντα), επικίνδυνο σώμα για τις πόλεις

β. φρουρά συνόρων (limitanei): γεωργοί που στρατολογούνταν επιτόπου, δεν θεωρείτο αποτελεσματικό σώμα

Στρατιωτική υπηρεσία= ισόβια, καλά αμειβόμενη

Πόλεις: προσπαθούσαν να την αποφύγουν

Επί Ιουστινιανού= εθελοντική η στρατολογία (βασιζόταν στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές με παράδοση στη στρατιωτική ζωή) + βάρβαροι (φυλές σύμμαχοι στα σύνορα foederati ή ζούσαν μέσα στο κράτος)

ΠΡΩΙΜΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

• Πρώιμο Βυζάντιο= χωριστές στρατιωτική κ πολιτική υπηρεσία. Δεύτερο μισό 6^ου αι.= άρχισαν να ενοποιούνται στις λιγότερο ασφαλείς επαρχίες. Στρατιωτική ιεραρχία (κορυφή: magistri militum)
• Πολιτική ιεραρχία (δικαιοσύνη, οικονομικά, υπηρεσίες).

- Επαρχιακή διοίκηση= έπαρχοι πραιτωρίων (είχαν χάσει στρατιωτικές εξουσίες)  ως βικαρίοι διοικήσεων κ διοικητές επαρχιών

- Κωνσταντινούπολη= ξεχωριστή διοίκηση υπό έπαρχο πόλεως

- δημόσιοι υπάλληλοι μέσων κ κατώτερων βαθμίδων= μόνιμοι

- δημόσιοι υπάλληλοι ανώτερων βαθμίδων= για μικρό χρονικό διάστημα

Μικρός αριθμός δημόσιων υπαλλήλων επειδή πόλεις αυτοδιοικούνταν μέσω αστικών βουλευτηρίων (πλουσιότεροι γαιοκτήμονες= δεκουρίωνες)

• Δεκουρίωνες= ελευθέρια επαγγέλματα, ανώτερες βαθμίδες Εκκλησίας, δημόσιες θέσεις. Από εποχή Κωνσταντίνου προσπαθούν να αποφύγουν ευθύνες: Νομικά= γαιοκτήμονες με περιουσία κ κληρονόμοι τους υποχρεούνταν να υπηρετούν συμβούλια. Υπεύθυνοι για αστικές υπηρεσίες, επισκευή δημόσιων κτιρίων, οχυρώσεων, επίβλεψη αγοράς, καθαρισμό δρόμων, ταχυδρομείο, στρατωνισμό στρατιωτών, αγορά προμηθειών, στρατολόγηση στρατευσίμων κλπ. Έσοδα πόλεων= κτήματα ή φόροι (αλλά έπρεπε να πληρώνουν κ οι ίδιοι)

Τρόποι απαλλαγής: να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι ή μέλη συγκλήτου Πόλης, να γίνουν κληρικοί ή δημόσοι καθηγητές ή φυγάδες.

Αποτέλεσμα= διάλυση βουλευτικής τάξης (εξαφάνιση φτωχότερων, πλουσιότεροι οι πλούσιοι= μεγαλοκτηματίες με επιρροή στο παλάτι, αυτοκρατορικές θέσεις= απαλλαγή από αστικά καθήκοντα)

• 6^ος αι.: εξαφάνιση βουλευτηρίων πόλεων. Κενό= διοικητές επαρχιών + επίσκοποι.
• Κοινωνική πρόνοια Εκκλησίας= ευαγγελική υποχρέωση (4^ος αι.) Παρακμή αστικών συμβουλίων= εξωθρησκευτικές λειτουργίες (δικαιοσύνη, αγορά, επισκευή γεφυρών, σιταποθήκες κλπ).

Επίσκοπος (από αριστοκρατία)= μέλος διοίκησης, ισότιμος του επαρχιακού διοικητή, σε πόλεις: ισότιμος διοικητή (ανώτερος όλων)

- Πρώιμη βυζαντινή περίοδος= τεράστια πλούτη Εκκλησίας (κρατικές επιχορηγήσεις + μόνιμα κτηματικά κληροδοτήματα/ακίνητα + δωρεές (αποτροπή από γάμο, προτροπή προς παρθενία= συμφέρον εκκλησιαστικών ταμείων). πχ Εκκλησία Αλεξάνδρειας= πολλοί οικονομικοί υπάλληλοι (οικονόμοι), θησαυροφύλακας, αρχιγραμματέας, υπεύθυνος δωρεών, γραφείς, γραμματείς, νομικοί σύμβουλοι + πειθαρχικοί αξιωματούχοι + αγγελιοφόροι, κλητήρες, κουβικουλάριοι, υπεύθυνοι για κοιτώνα πατριάρχη + κληρικοί. Πατριάρχης= πρόεδρος δικαστηρίου, ισότιμος διοικητή Αιγύπτου. Εκκλησία σε ρόλο τραπεζίτη για επιχειρηματίες περιοχής.

- Επιβεβαίωση πλούτου Εκκλησίας από αρχαιολογικές μαρτυρίες= χτίζονται εκκλησίες μέχρι μέσα 6^ου αι. (ίδρυση εκκλησίας= πράξη αξιέπαινη= ικανοποιούσε ματαιοδοξία δωρητών + νέες θέσεις κληρικών)

- Κοινωνική αποστολή Εκκλησίας= ανακατανομή πλούτου (παροχή στέγης, τροφής, ιατρικής περίθαλψης σε φτωχούς), απεύθυνση: συναίσθημα δωρητών. Ροή χρημάτων προς κατώτερες βαθμίδες + εκκλησιαστικό μηχανισμό.

- Σταδιοδρομία σε Εκκλησία= άνετη ζωή + κοινωνικό κύρος= αύξηση κληρικών

• Νομισματικό σύστημα αυτοκρατορίας

Βάση νομίσματος= χρυσό (χρύσινος) [+ αργυρό (μετά 7^ο αι.) + χάλκινα (5^ος)]

= σταθερότητα οικονομικού συστήματος (εκτός από περιόδους ξηρασίας, επιδρομών κλπ) Σταθερότητα από 4^ο έως 11^ο αι. (αρχή νόθευσης)

- Κραυγαλέα ανισότητα πλούσιων-φτωχών

- Πλούτη από κυβερνητικές κ διοικητικές θέσεις

- Ανειδίκευτοι, ημιειδικευμένοι εργάτες, χειρώνακτες= πολύ χαμηλές αμοιβές= πολλοί φτωχοί που μόλις επιβίωναν

- Υψηλές τιμές βιοτεχνικών αγαθών κ ενδυμάτων

- Άλλο άκρο κοινωνικής κλίμακας= επίσκοποι, δεκουρίωνες, αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι. Ρόλο έπαιζε η προστασία κ οι τοπικοί δεσμοί

- Μεσαία αστική τάξη= τεχνίτες: συνήθως οργανωμένοι σε συντεχνίες, ανώτεροι των λιανοπωλητών. Επαγγελματίες κ τεχνίτες= όχι πολλά έσοδα (ελπίδα για ιδιόκτητη κατοικία, δούλο, καλύμματα κρεβατιού, μπρούτζινα σκεύη= κύρος, απόκτηση με οικονομίες σε είδη πρώτης ανάγκης). Έμπορος=περισσότερα έσοδα= όχι μεγάλες περιουσίες. Αίτια:

α. μικρή αγοραστική δύναμη κοινού

β. αυτάρκεια πολλών περιοχών σε είδη πρώτης ανάγκης

γ. κίνδυνοι μεγάλων ταξιδιών

δ. υψηλά επιτόκια εμπορικών δανείων

ε. κράτος (θα μπορούσε να είναι μεγάλος πελάτης)= εθνικοποιημένος εφοδιασμός πρωτευουσών (κρατικές συντεχνίες + παραγωγή)= περιορισμός εμπόρων

- κύρια πηγή πλούτου κ φορολογίας= γεωργία

- δούλοι όχι σε κτήματα αλλά σε οικιακές εργασίες (άρα πόλεις)

- μεγάλη κατάτμηση γαιοκτησίας (κατοχή κτημάτων σε διάφορες επαρχίες).

• Μεγάλοι γαιοκτήμονες + μεσαίοι κ μικροί ελεύθεροι ιδιοκτήτες= ομάδες αυτόνομων κοινοτήτων (χωριά)

- εξαρτημένοι αγρότες (κολονοί)= χαρακτηριστικό γεωργίας στο Βυζάντιο. Θεωρητικά ελεύθεροι, πρακτικά δεμένοι με αγρό («δούλοι της γης»). Θέση κληρονομική, περιορισμός γάμου, απαγόρευση στράτευσης, φόρους σε αφέντη. Μικρή διαφορά σε καθεστώς κολονού κ δούλου. Κράτος ενδιαφέρεται για συλλογή φόρων.

• Φορολογία= τακτικοί κ έκτακτοι φόροι θεωρητικά ισοκατανεμημένοι (αγρότες σε είδος, έμποροι/τεχνίτες σε χρήμα). Πλήττει αγροτικό πληθυσμό (1/3 της σοδειάς + ενοίκιο σε γαιοκτήμονα)= επαχθής φορολογία= εγκατάλειψη χωραφιών + εξαθλίωση δεκουρίωνων. [ινδικτίων= 15ετης φορολογία= βυζαντινός τρόπος χρονολόγησης]

- Εισαγωγή κεντρικού σχεδιασμού οικονομίας Διοκλητιανού 3^ος αι. = κρατικός προϋπολογισμός για κόστος στρατού= εκλογικευμένο φορολογικό σύστημα= απογραφή= ανάπτυξη γραφειοκρατίας (αξιωματούχοι που απαλλάσσονταν από φορολογία). Από 4^ο αι. γη μένει ακαλλιέργητη εξαιτίας φορολογίας. Μείωση φορολογικών εισπράξεων= πιο καταπιεστικά μέτρα (περιθώρια απάτης κ υπεκφυγής)= εμφάνιση τύπου προστάτη/μεσάζοντα, άνθρωπος με επιρροή (λατρεία αγίων μέσα από πρίσμα προστάτη). Ξεπέρασμα ακαμψίας κοινωνικών κ οικονομικών δομών πρώιμου Βυζαντίου= πλάγια μέσα

• Αναγνωρισμένοι τρόποι κοινωνικής ανόδου= στρατός, δημόσιες υπηρεσίες (απλοί στρατιώτες ανήλθαν σε αξιώματα κ αυτοκρατορικό θρόνο κλπ). Όχι θεσμός κληρονομικής αριστοκρατίας, αλλά αξιώματα= χρήματα= κυβερνητικές θέσεις. Κοινωνική κινητικότητα. Ακαμψία + υπεκφυγή= πρώιμη βυζαντινή κοινωνική δομή
• Κατάρρευση πρώιμου βυζαντινού κράτους= κοινωνικές αναπροσαρμογές

ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Αλλαγή αυτοκρατορικής διοίκησης: κατάργηση μεγάλων υπηρεσιών πχ επαρχότητες πραιτωρίων κ μεγάλες στρατιωτικές διοικήσεις (magistri militum). Αντ΄ αυτών: μεγάλο αριθμό αξιωματούχων υπόλογοι απευθείας σε αυτοκράτορα (χωρίς κατάταξη σε ιεραρχική πυραμίδα)

Ουσία αλλαγής: αντικατάσταση αρχής ιεραρχικής εξάρτησης με αρχή ισοβαθμίας= αύξηση ανώτερων αξιωμάτων αντί τεράστιες εξουσίες σε λίγους

·         Αναδόμηση επαρχιακής διοίκησης (αρχή επί Ηράκλειου): αντικατάσταση διοικήσεων παλιών επαρχιών με μεγάλες μονάδες (θέματα). Διοίκηση κάθε θέματος από στρατηγό (στρατιωτικές + πολιτικές αρμοδιότητες) [«θέμα»= στρατιωτικό σώμα, άρα περιοχή όπου έχει εγκατασταθεί, όνομα περιοχής από το σώμα, στρατολόγηση επιτοπίως= μόνιμος γηγενής στρατός= ομοιότητα με limitanei, αλλά μεταβολή έκτασης αυτοκρατορίας σε παραμεθόριο περιοχή= σωτηρία από Άραβες. Παραχώρηση γαιών σε στρατιώτες με αντάλλαγμα κληρονομική στρατιωτική υπηρεσία + καλλιέργεια γης= στρατιώτες/καλλιεργητές]

·         Αποτέλεσμα θεσμού θεμάτων= στρατιωτικοποίηση αυτοκρατορίας

·         Θεματική μεταρρύθμιση συνοδεύτηκε από γενική κατάτμηση μεγάλης γαιοκτησίας (χαρακτηριστική Πρώιμης περιόδου). Κυριαρχία μεσαίων κ μικρών ιδιοκτησιών. (τάση μετάβασης= σχετική, όχι σίγουρο ότι latifundia ήταν κανόνας πιο πριν + μαρτυρίες μεγάλων κτημάτων σε 8^ο κ 9^ο αι. = βαθμιαία αλλαγή κι όχι επανάσταση).

Μαρτυρία Αγροτικού Νόμου (τέλη 7^ου)= ρύθμιση διαφορών σε κοινότητα χωρικών: αγρότες/ιδιοκτήτες, φτωχοί που εγκαταλείπουν γη= φόρος επιβαρύνει κοινότητα + κοινοτικές γαίες + δασικές εκτάσεις. Σιωπή σε ζήτημα κολονών (ή δεν υπάρχουν ή αποτελούν εξαίρεση). Εμφάνιση ξανά τον 9^ο αι. με όνομα «πάροικοι». Όχι λόγος για στρατιωτική υπηρεσία. Μεγάλα κτήματα εξακολουθούν να υπάρχουν (υπάρχουν μαρτυρίες).

·                     Κατάρρευση αστικής ζωής, όχι θεμελιακές αλλαγές σε ύπαιθρο. Αγροτοποίηση κοινωνίας αυτοκρατορίας= απουσία μεγάλων αστικών πληθυσμών + εισροή νέου ανθρώπινου δυναμικού στην ύπαιθρο= άφθονα κ φτηνά τρόφιμα (8^ος) + μείωση κόστους στρατού (όχι στρατολόγηση βαρβάρων μισθοφόρων σε μεγάλη κλίμακα)= χαλάρωση περίπλοκων περιορισμών Πρώιμης περιόδου (ελευθερία χωρικών= αρκετοί για ανάγκες ταμείου)

- Εκκλησία= επιρροή από κατάρρευση πόλεων + κατεύθυνση δωρεών σε (ανεξάρτητα) μοναστήρια (απέμειναν μόνο με κτηματική περιουσία για την οποία πλήρωναν φόρους + εισφορές= θέση ιδιωτών γαιοκτημόνων= εγκατάλειψη σφαίρας «κοινωνικής πρόνοιας»): επίσκοποι= σκιά προκατόχων, (προσπάθεια επαναφοράς κύρους τους με σύνοδο 9^ου) τέλεια υποταγή επισκόπων σε αυτοκράτορα. Αγορά διορισμού σε επισκοπή= μέτριο ποσό.

• Εξέλιξη βυζαντινής κοινωνίας Μέσης περιόδου= δύο αλληλοσυγκρουόμενες τάσεις= α. σταθερή πορεία προς είδος φεουδαλισμού, β. μικρή ανάπτυξη αστικής τάξης
• Αναστατώσεις 7^ου κ 8^ου αι.= εξαφάνιση ηγετικών οικογενειών (οικονομικοί λόγοι). Αυτοκράτορες (Φωκάς, Ιουστινιανός Β΄, Λέων Γ΄)= καταδιώκουν ανώτερες τάξεις.

- Επιφανείς μετά 8^ο= νεοφερμένοι, ξενικής καταγωγής. Σημαντικές οικογένειες 8^ου κ 9^ου αι.: Θεοφάνης Ομολογητής, οικογένεια Ρεντακίων (επιφανείς γαιοκτήμονες Βοιωτίας)

Επιφανείς 9^ου κ 10^ου αι. σε ανατολική Μιρκά Ασία: Φωκάδες, Σκληροί, Μαλεΐνοι, Δούκες κ.α. Αρμένικης καταγωγής (Ιωάννης Τζιμισκής)= μονοπώλιο στρατιωτικών αξιωμάτων. Φωκάδες Καππαδοκίας= αυτοκρατορικό θρόνο.

Μεγάλες φατρίες= νέα αριστοκρατικά ιδεώδη= εκτίμηση αρχαίας καταγωγής (κατασκευή φανταστικών γενεαλογιών)

• 10^ος αι.= αύξηση περιουσίας μεγάλων γαιοκτημόνων. Αυτοκρατορικά νομοθετήματα= αιτία ο λιμός 927 (πώληση γης αγροτών σε χαμηλές τιμές)= εκμετάλλευση από «δυνατούς» (απορρόφηση γαιών χωρικών κ στρατιωτών κ διείσδυση σε χωριά)= προσπάθεια αυτοκρατόρων να τους περιορίσουν (όχι με επιτυχία).
• Δυνατοί= όχι προσδιορισμός με οικονομικούς όρους, αλλά με επιρροή κ αξιώματα. Τρομοκρατούν, δωροδοκούν (προστασία). Μάγιστροι κ πατρίκιοι, κάτοχοι στρατιωτικών ή πολιτικών τίτλων, μέλη αυτοκρατορικής συγκλήτου, επαρχιακοί διοικητές, επίσκοποι, ηγούμενοι, εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, επικεφαλής φιλανθρωπικών ιδρυμάτων κ αυτοκρατορικών κτημάτων. Κατώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι (σεκρετικοί) κ μέλη φρουράς (σχολάριοι)= ανώτερα στρώματα τάξης φτωχών.

- Περίπλοκη κοινωνική ιεραρχία βυζαντινής υπαίθρου. Η κοινωνική άνοδος δεν είναι καλοδεχούμενη (επαναφορά από αυτοκράτορα).

- Αίτια προσπάθειας ελέγχου απληστίας δυνατών από αυτοκρατορία= στρατιωτικά (εξάρτηση στρατιωτικής υπηρεσίας από κατοχή γης: αποδεκάτιση στρατιωτών-γεωργών= πώληση κτημάτων σε δυνατούς) + δημοσιονομικά [Οι φτωχοί πλήρωναν φόρους, αλλά τους απέφευγαν οι πλούσιοι (εξκουσσείες= φορολογικές απαλλαγές= «παράθυρα» ανθρώπων με επιρροή)] Φοροαπαλλαγές= μοναστήρια, φιλανθρωπικά ιδρύματα κ άτομα ως ανταμοιβή υπηρεσιών προς κράτος (προσωπικές διασυνδέσεις, δωροδοκίες)

• Χαρακτηριστικά βυζαντινής κοινωνίας 10^ου αι.=

- εδραίωση αριστοκρατίας της γης με τίτλους στην αυτοκρατορική ιεραρχία κ απαίτηση μεγάλων στρατιωτικών διοικήσεων

- σταδιακή απομάκρυνση τεράστιων κτημάτων από έλεγχο κυβέρνησης

- αναπόφευκτη μείωση μικρών γαιοκτημόνων

- τάση για «εκφεουδαλισμό» (δομές προσωπικής εξάρτησης κ αντίστοιχα δικαιώματα πάνω στην ιδιοκτησία κ κατάτμηση πολιτικής εξουσίας)

• Περαιτέρω ανάπτυξη φεουδαλισμού σε περίοδο Κομνηνών κ Παλαιολόγων.

Θεσμός «πρόνοιας» («beneficium» Δύσης - αρχή επί Αλεξίου Α΄)= παροχή κτήματος μαζί με παροίκους σε πολεμιστή (στρατιώτη) υπό όρο στρατιωτικής υπηρεσίας, όχι κληρονομική

Ανάπτυξη ιδιωτικών στρατών (όχι καινούριο) 11^ος αι. ακολουθία από δούλους + συγγενείς + ένοπλους φρουρούς (δεσμοί εξάρτησης ανάμεσα σε ανώτερους κ κατώτερους ευγενείς)

Βυζαντινός φεουδαλισμός= όχι με νομική μορφή, όχι «τεχνικό» λεξιλόγιο (λίζιος= υποτελής, χρήση μόνο για τους ξένους, αλλιώς οικέτης κ υποχείριος) όχι ολοκληρωμένη δομή φεουδαλικών σχέσεων, ναι άτυπο σύστημα (αιτία κ αποτέλεσμα βυζαντινού «φεουδαλισμού»= διάσπαση κεντρικής εξουσίας)

• Ανάπτυξη αστικής ζωής. Αίτια:

- αυξανόμενη ασφάλεια (ασφαλής ναυσιπλοΐα λόγω καταστροφής αραβικής βάσης στην Κρήτη)

- άνοιγμα νέων εμπορικών οδών (πχ εκχριστιανισμός Ρώσων)

- υποχώρηση μουσουλμάνικης απειλής

• Πνεύμα καχυποψίας κ συντηρητισμού εκ μέρους κυβέρνησης.

Κείμενο 2 συνθηκών Βυζαντινών-Ρώσων (ρώσικη αποικία σε Κων/πολη). Ενδιαφέρον για αρχές σχετικά με επίβλεψη κι όχι για αποκόμιση οφέλους πχ όχι δασμοί, όχι δραστηριοποίηση βυζαντινών εμπόρων.

Επαρχιακό Βιβλίο (9^ος-10^ος): ρυθμίζει δραστηριότητες επαγγελματικών οργανώσεων (συστήματα, συντεχνίες), έλεγχο από έπαρχο Κων/πολης= περιορισμός επαγγελματιών σε όρια δραστηριότητάς τους, εμπόδια σε παράνομα κέρδη, απαγόρευση εξαγωγών ειδών πολυτελείας (πχ πορφυρά υφάσματα) επί ποινών. Στόχος συστήματος= αποθάρρυνση πρωτοβουλίας κ πλουτισμού (δικαιολόγηση= τάξη Θεού επί της οικουμένης). Αποτέλεσμα= ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο. (περισσότερο θα παραβιάζονταν οι νόμοι)

Μέλη αριστοκρατίας (παλιά: απαγόρευση ενασχόλησης με εμπόριο)= επενδύουν περιουσίες σε αγορά καταστημάτων (εισόδημα=ενοίκιο)

• 11^ος άνοιγμα βυζαντινής κοινωνίας σε ευκαιρίες εμπορίου + αύξηση τάξης επαγγελματιών.

- Θάνατος Βασιλείου Β΄(1025)= επέκταση αυτοκρατορίας στα παλιά της σύνορα.

- Όχι απειλή πολέμου= ειρηνικές ασχολίες κοινωνίας

- Αλλαγή σε θεσμικό επίπεδο= διάλυση θεμάτων κ θεματικών στρατών

- αύξηση σπουδαιότητας πολιτικών αξιωματικών επαρχιών

- συγκέντρωση στρατιωτικής διοίκησης σε δύο δομέστικων των σχολών, ένας για Ανατολή κ ένας για Δύση (επιστροφή σε σύστημα Πρώιμης περιόδου)

- κατάργηση κατοχής κτημάτων αντί στρατιωτικής υπηρεσίας κι αντικατάσταση υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας από φόρο (σε Πρώιμη περίοδο είχε χρησιμοποιηθεί για στρατολόγηση ξένων μισθοφόρων, τώρα Σκανδιναβοί, Ρώσοι, Φράγκοι, Άραβες, Κουμάνοι κ.α.)

- ελαφρά νόθευση χρυσού νομίσματος (επί Κων/νου Θ΄) κ αύξηση κυκλοφορίας αργυρών κ χάλκινων= σημάδι μεγαλύτερης οικονομικής δραστηριότητας κ ανάπτυξη αστικής οικονομίας ή μετακίνηση πληθυσμών από ύπαιθρο σε πόλεις

- τάξη εμπόρων κ επαγγελματιών έξω από όρια προηγούμενων περιοριστικών κανονισμών= πολιτική δύναμη

- νέοι άνθρωποι (όχι από παραδοσιακές οικογένειες Κων/πολης) στην κορυφή, άνοιγμα συγκλήτου για «όχλο αγοράς» (επί Κων/νου Θ΄). Αυτοκράτορες ανεβαίνουν με βοήθεια εμπόρων κ επαγγελματιών. Κατάργηση διακρίσεων συγκλητικών κ απλών πολιτών, «τεχνίτες» σε υψηλά αξιώματα (Κων/νος Ι΄)

• Οικονομική κ κοινωνική ανάπτυξη 11^ου= διακόπηκε νωρίς (αποτελέσματα μόνο σε λογοτεχνία κ τέχνη)

Αιτίες (πολιτικές κ στρατιωτικές): (έλλειψη προνοητικότητας)

- εισβολή Πετσενέγγων στα Βαλκάνια

- κατάκτηση Μικράς Ασίας από Σελτζούκους Τούρκους

- πόλεμος με Νορμανδούς

- αρνητικά αποτελέσματα Σταυροφοριών

- αποστρατιωτικοποίηση

- επέκταση αυτοκρατορίας πέρα από λογικά όρια

• Αλέξιος Α΄ Κομνηνός= κλήθηκε να σταματήσει κατάρρευση κράτους

- παραχώρηση στη Βενετία (1082 ή 1092) εμπορικών διευκολύνσεων σε Κων/πολη κ 32 άλλες πόλεις, πλήρη απαλλαγή από δασμούς= υπονόμευση οικονομικού μέλλοντος αυτοκρατορίας (επίφαση ζωτικότητας βυζαντινών πόλεων αλλά κέρδη στη Δύση)

- κέντρο βάρους ξανά η γη (βρισκόταν όμως σε χέρια γαιοκτημόνων)

- πολιτική κρίση= νομισματική κατάρρευση (νόμισμα χάνει αξία)

- άδειασμα κρατικών ταμείων (πληρωμές μισθοφόρων)= δήμευση θησαυρών εκκλησιών (ξεσήκωσε επικρίσεις)

- λύση= σύστημα πρόνοιας (κόστος= μείωση φορολογικών εσόδων)

- λύση= διαμελισμός αυτοκρατορίας (συμβουλή σε Αλέξιο). 1180 τμήματα αρχίζουν να αποσπούνται.

- Κομνηνοί= οικογενειακή επιχείρηση η αυτοκρατορία. Ξεκαθάρισμα παλιάς αριστοκρατίας. Ναι σε συγγενείς εξ αίματος κ εξ αγχιστείας. Τίτλοι= βαθμοί συγγένειας με αυτοκράτορα. Κτηματικές δωρεές κ φοροαπαλλαγές. Συνέχιση μεταρρυθμίσεων Κομνηνών από Παλαιολόγους (σε μικρότερη κλίμακα)

ΚΕΦ. Γ΄ Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

6^ος αι. αυτοκρατορία= σύνολο πόλεων. Πόλις= αυτοδιοικούμενη μονάδα με δική της αγροτική περιοχή. Αρχαία καταγωγή πλειονότητας πόλεων (ρωμαϊκή περίοδο, ελληνιστική εποχή, αρχαιότητα). Μικρός αριθμός πόλεων που ιδρύθηκαν από αυτοκράτορες κι όχι εξέλιξη σε κέντρα μείζονος σημασίας.

ΠΡΩΙΜΗ & ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

• Κατά κανόνα πόλεις τειχισμένες (οχύρωση σε παλιά εποχή) κ μικρές (με σημερινά κριτήρια). Σχέδιο οδών= διαμόρφωση εδάφους. 2 κύριες οδοί + αγορά (+δημόσια οικοδομήματα= θρησκευτικό κέντρο, λουτρά, αίθουσα Συμβουλίου, βασιλική για δικαστικούς πχ σκοπούς, θέατρο, ιππόδρομος/μεγάλες πόλεις). Σιταποθήκες, δεξαμενές. Αγάλματα, τοιχογραφίες, συντριβάνια, μνημεία.
• Αργή μετάβαση από ειδωλολατρία σε χριστιανισμό. Κλείσιμο πολλών ναών: τέλη 4^ου (Αθήνα: τέλη 5^ου, μετατροπή Παρθενώνα, Ερεχθείου, Θησείου σε εκκλησίες: 7^ο αι.) Χτίσιμο εκκλησιών προς τιμήν μαρτύρων ή ως πράξεις ευσέβειας. Συντήρηση= πρόβλημα. Αστικά μοναστήρια (πιο σπάνια).
• Εγκατάλειψη γυμναστηρίων δεν είχε σχέση με χριστιανισμό. Έξω από τείχη: κοιμητήρια, περιβόλια, επαύλεις, εβραϊκή συνοικία με συναγωγή της 
• Σε περιπτώσεις κινδύνου άνθρωποι υπαίθρου αναζητούν προστασία σε πόλεις
• Διαφορά αστικής κ αγροτικής ζωής: πόλη= ανέσεις, δημόσια λουτρά, θέατρο, ιππόδρομος, επιδείξεις ρητόρων (δημόσιες διαλέξεις). Αστική ζωή=δημόσια
• Στόχος εκκλησιαστικής πολεμικής= θέατρο, θηριομαχίες, ιππόδρομος (ηθοποιοί= χαμηλής κοινωνικής προέλευσης, κατά Ιωάννη Χρυσόστομο= διασάλευση τάξης, μοιχεία, μαγεία, περιφρόνηση γυναικών). Θέατρο= επικίνδυνος ανταγωνιστής (τραβάει πελατεία/χρήματα μακριά από εκκλησία). Ιππόδρομος= κατηγορία για διατάραξη τάξης κ μαγικές τελετουργίες
• Αξιοσέβαστες γυναίκες= ζωή στο σπίτι. Άνδρες= ζωή δημόσια.
• Βαλκάνια: αναστάτωση από Ούνους, Οστρογότθους (5^ος) Αβάρους, Σλάβους
• Αρχές 6^ος αι. ξηρασίες, επιθέσεις ακρίδων, σεισμοί, επιδρομές, συμφορές (λοιμός, λιμός) έλλειψη τροφίμων + βουβωνική πανώλη (από Αιθιοπία, Αίγυπτο, Ισπανία, Περσία). Εφοδιασμός πόλης= λεπτή ισορροπία (αγροτικά προϊόντα περιοχής). Πυκνό δίκτυο πόλεων= περιορισμός περιοχής υπαίθρου. Αίγυπτος= η μόνη με αγροτικό πλεόνασμα (τροφοδοσία Κων/πολης κ αυτοκρατορικού στρατού). Μεταφορές από ξηρά= αργές, δαπανηρές. Πώληση χωραφιών κ ζώων σε εξευτελιστικές τιμές. Εξαθλίωση χωρικών= ζητιάνοι στις πόλεις.

Σύμπτωμα διάλυσης πόλεων= βία στις πόλεις, ταραχές (έλλειψη τροφίμων, θρησκευτικές ταραχές, ταραχές σε θέατρα). Κλιμάκωση βίας από βασιλεία Αναστάσιου κ μετά (κέντρο= ιππόδρομος, δήμοι Πράσινοι κ Βένετοι, διωγμός Αντιόχειας 507, στάση του Νίκα 532, άσκοπη μανία καταστροφής, όχι αντικειμενικοί πολιτικοί σκοποί, όχι φανερά ταξικά παράπονα ή θρησκευτική ταυτότητα)

• Δημογραφικές συνέπειες= μείωση πληθυσμού

Οικονομικές συνέπειες= διακοπή καθημερινών ασχολιών, υπεραύξηση τιμών, πείνα, ερήμωση αγρών + φόροι ακαλλιέργητης γης ανθρώπων που πέθαναν= κατάρρευση αστικής ζωής (οι επιδρομές ξένων βρήκαν τις πόλεις αδύναμες). Γενική κατάρρευση νόμου κ τάξης.

Καμία οικοδομική δραστηριότητα 6^ο–9^ο αι.. Πανόραμα εγκατάλειψης πόλεων. Καταστροφή χερσαίων επικοινωνιών με πρωτεύουσα. Ημιαγροτική η ζωή στις απομείνουσες πόλεις.

Μικρά Ασία: μείωση εκτάσεων πόλεων ή καταστροφή τους, μικρή οικονομική δράση (εισβολές Περσών), Έφεσος (μισοκατεστραμμένη), Σάρδεις (εγκατάλειψη), Μίλητος, Μαγνησία (συρρίκνωση), Πέργαμος, Άγκυρα (καταστροφή), απομένουν μόνο ακροπόλεις σαν οχυρά

• Παρακμή βυζαντινών πόλεων= απότομη πτώση αριθμού χάλκινων νομισμάτων που κυκλοφορούσαν, παύση επαρχιακών νομισματοκοπείων (αύξηση κατά τον 9^ο αι., αφθονία τέλος 10^ου), περιορισμός πληρωμών από κυβέρνηση, περιορισμός εκχρηματισμένων συναλλαγών ή αντικατάσταση με μορφή ανταλλαγών
• Μέση βυζαντινή αυτοκρατορία= σύνολο κάστρων
• Κάστρον (Άγκυρα, Έφεσος κλπ)= έδρα διοικητικής ή εκκλησιαστικής εξουσίας, προσωρινό καταφύγιο σε καιρό επιδρομών, δυσπρόσιτο για κέντρο αστικής ζωής (εγκατάλειψη πόλεων στα πεδινά, εξαίρεση: Νίκαια= μακριά από εχθρικά εδάφη)
• Πόλις (αστική ζωή)= μόνο η Κωνσταντινούπολη.
• Κωνσταντινούπολη. Καθορισμός φυσιογνωμίας από ιδρυτική πράξη, όχι εκ του μηδενός (παλιό Βυζάντιο). Κέντρο πόλης γύρω από αγορά, δύο λιμάνια, θέατρο, αμφιθέατρο, ναοί, ιππόδρομος, αυτοκρατορικό ανάκτορο, οίκημα συγκλήτου, συντριβάνι. Χάραξη νέας πόλης πάνω στην παλιά.  4^ος αι.= δωρεάν διανομή άρτου, προοπτικές εργασίας, παρουσία αυτοκρατορικής αυλής= προσέλκυση νέων κατοίκων.

- Ανάπτυξη πόλης. Νέο λιμάνι (αύξηση εμπορικού δυναμικού πόλης), νέες αποθήκες, αγορές, μνημεία (Θεοδόσιος Α΄) 5^ος αι. διπλά τείχη= δυνατό οχυρό. Χωρισμός σε 14 συνοικίες (όπως Ρώμη). Διοίκηση κ αστυνόμευση υπό έλεγχο επάρχου (πλήθος από γειτονιάρχες, νυχτοφύλακες, πυροσβέστες κ.α.=1000 υπάλληλοι). Μακρά τείχη= προστασία από βαρβαρικές επιδρομές.

- Προβλήματα ανεφοδιασμού. Λύση=Αίγυπτος (σιτάρι)= βάση αννόνης (δωρεάν διανομής άρτων), αύξηση συνεισφοράς («ευτυχές φορτίο») επί Ιουστινιανού (εύθραυστη ισορροπία συστήματος, πχ εξάρτηση από Νείλο= κίνδυνος πείνας Πόλης). Σιτοδεία 5^ου: εξεγέρσεις, αναδιοργάνωση τρόπου μεταφοράς ή επίταξη σοδειάς Θράκης, Φρυγίας κλπ Απόλυτη προτεραιότητα σε ανεφοδιασμό από κυβέρνηση.

- ύπαρξη Κων/πολης= εξάρτηση από ομαλή λειτουργία δικτύου θαλάσσιων μεταφορών.

- απόγειο= 500. Μετά λιγοστεύουν οι κατασκευές δημόσιων έργων/εκκλησιών Ιουστινιανός= οικοδομήματα σε εκκλησιαστικό κ αυτοκρατορικό τομέα.

- Λοιμός 542= δραστική μείωση πληθυσμού

- 619 σταματούν οι εισαγωγές από Αίγυπτο (κατάκτηση Αλεξάνδρειας από Πέρσες), πολιορκία Αβάρων, αποκλεισμός Αράβων. 698 νέος λοιμός. 2^η πολιορκία Αράβων αρχές 8^ου + πανώλη

- 747 ναδίρ Κωνσταντινούπολης. Κάθετη πτώση καθημερινής ζωής (διατήρηση αστικών συνθηκών σε κάποια βαθμό, μαρτυρία 659.: Τα θαύματα του Αγίου Αρτέμιου, πλήθος επαγγελματιών κ στοιχεία κοινωνικής ζωής πχ λουτρά, όχι αναφορά σε δήμους κ θέατρα)= κέντρο εμπορικής κ επαγγελματικής δραστηριότητας (περιορισμένης). Μεγάλη κρίση= α΄μισό 8^ου: ζημιές σε τείχη από σεισμό, επιβολή ειδικού φόρου για εισαγωγής εργατικής δύναμης για τις επιδιορθώσεις, λοιμός 747, ενίσχυση πληθυσμού με εποίκους από Ελλάδα/νησιά, καταστροφή υδραγωγείου από Αβάρους 626, επιδιόρθωση 766 μετά από πύκνωση πληθυσμού, εργατική δύναμη από αλλού. 760= εικόνα εγκατάλειψης κ ερήμωσης, κατεστραμμένα μνημεία, σκοτεινές προβλέψεις.

- 755 σταδιακή ανάκαμψη μέχρι εποχή Σταυροφοριών. 8^ος οικοδομική δραστηριότητα= οχυρωματικά έργα κ επισκευές σεισμών. 9^ος νέα οικοδομήματα με νέο χαρακτήρα (όχι αναγκαίες οι ανέσεις). Πνεύμα ανανέωσης= επισκευές.

·       Αρχές 9^ου αι.= αναζωογονείται Κόρινθος, επανοικίζονται Πάτρα, Σπάρτη. Επανοχύρωση Άγκυρας, Σηλυμβρίας. Επιτάχυνση 10^ος, κορύφωση 11^ος 12^ος όχι μνημειακός χαρακτήρας νέων οικισμών (κακής ποιότητας), όχι καθεδρικοί ναοί, κάποιες παλαιοχριστιανικές βασιλικές ανακαινίζονται 11^ος. Διάσπαση αστικής ζωής σε γειτονιές με μικρή εκκλησούλα. Αστικά μοναστήρια= προσέλκυση πιο πλούσιων χρηματικών παροχών από επισκοπές.

·       Ιδιωτικός χαρακτήρας ζωής Μέσης περιόδου: όχι θέατρα, αίθουσες συνεδριάσεων, δημόσιες βασιλικές, στοές, συγκέντρωση κόσμου. Ιππόδρομος μόνο ως επίδειξη αυτοκρατορικής τελετουργίας. Δράση σε κλειστούς χώρους. Λίγες εμποροπανήγυρεις. Χώρος δημοσίων συγκεντρώσεων= εκκλησία. Χτίσιμο παρεκκλησίων για ιδιωτική χρήση με συντήρηση ιερέων. Δυσπιστία κ ιδιωτική ζωή= Στρατηγικόν Κεκαυμένου (συμβουλές αποφυγής δημόσιας ζωής, 11^ος)

Αναβίωση πόλεων= ανάπτυξη μικροαστών (εποχή Κομνηνών)

·       Βυζαντινοί= άνθρωποι της γης, δύσπιστοι, χωρίς εμπορικό δαιμόνιο. Κέρδος αστικής ανάπτυξης= στους ξένους (Ρώσοι, Ιταλοί έμποροι 10^ος αι., παραχώρηση εμπορικών προνομίων σε Βενετία από Αλέξιο Α΄).

·       1126 προσπάθεια ανακάλεσης προνομίων= πίεση όπλων

·       1148 επέκταση βενετικής συνοικίας (πολλοί και πλούσιοι). Αυτονομήθηκαν. Κωνσταντινούπολη= Βαβέλ ξένων γλωσσών, Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι, Ιταλοί, Βένετοι, Άραβες, Ρώσοι (Οθωμανοί= δεύτερης κατηγορίας)

·       Προνόμια ιταλικών αποικιών κ καθεστώς «διομολογήσεων» οθωμανικής αυτοκρατορίας= ένταση (σύλληψη βενετών Πόλης 1171= εκδίκηση Δύσης)

·       4^η Σταυροφορία 1204= καταστροφή κ λεηλασία Πόλης για 60 χρόνια

·       Πόλεις Ύστερης βυζαντινής περιόδου: Μιστράς (ιδρύθηκε από Φράγκους), δυτικό σχέδιο, γοτθική επιρροή= όχι απόγονος πόλεως Ύστερης Αρχαιότητας

ΚΕΦ. Σ΄ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

4^ος αι.= ελευθέρια εκπαίδευση (αλλαγές από ελληνιστική εποχή)

Πρώιμη βυζαντινή εποχη:

• Εκπαίδευση αγοριών (3 στάδια)= πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, ανώτερη
• 7 ετών: πρώτος δάσκαλος= γραμματιστής (αλφάβητο, ανάγνωση, γραφή, αριθμητική). Ιδιωτική άσκηση επαγγέλματος, όχι τυπικά προσόντα, χαμηλή θέση στην κοινωνία (σαν τεχνίτης). Επαναλήψεις, αποστηθίσεις, βέργα
• Δεύτερος δάσκαλος= γραμματικός (κλασικοί συγγραφείς, ποιητές, Όμηρο). Καλοπληρωμένος.

- Μέθοδος= διόρθωσις (σύγκριση κειμένων δασκάλου-μαθητή για να είναι το ίδιο), ανάγνωσις (απαγγελία), εξήγησις (γλωσσική κ ιστορική ερμηνεία), κρίσις (ηθικά διδάγματα).

- Μελέτη ποιητών + μελέτη γραμματικής (εγχειρίδιο Διονυσίου Θρακός 1^ος αι.= ταξινόμηση γλώσσας).

- Προγυμνάσματα (ασκήσεις) διαβαθμισμένα: 4 ή 5 πρώτα είδη= δευτεροβάθμιο, υπόλοιπα= ανώτερος κύκλος σπουδών. Εγχειρίδιο Ερμογένη 2^ος αι.= 12 προγυμνάσματα (μύθος, διήγημα, χρεία, γνώμη, ανασκευή/κατασκευή, κοινός τόπος, εγκώμιον, σύγκρισις, ηθοποιία, έκφρασις, θέσις, νόμου εισφορά).

- Κυρίαρχες οι φιλολογικές σπουδές + 4 μαθήματα θετικών επιστημών (Quadrivium= αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική)= εγκύκλιος παιδεία. Περιορισμός θετικών επιστημών σε ανώτερη εκπαίδευση

• 15 ετών. Ανώτερη εκπαίδευση= 5 χρόνια. Ρήτορες ή σοφιστές. Μόνο σε μεγάλες πόλεις. Αν κατοχή έδρας= διορισμός από τοπική βουλή, μισθός, απαλλαγές, δώρα. Αν ιδιωτικά= δίδακτρα. Ανταγωνισμός. Σπουδαστές= ευκατάστατες οικογένειες βουλευτών, κυβερνητικών, αξιωματούχων, νομικών

- Αντικείμενα σπουδών: ρητορική (κύριο) + εξειδικευμένα θέματα. Φιλοσοφία (Αθήνα, Αλεξάνδρεια), ιατρική (Αλεξάνδρεια, Πέργαμος), νομική (Βηρυτό). Όχι ύπαρξη πανεπιστημίου (οργανωμένη ομάδα καθηγητών + πτυχίο). Πιο κοντά η σχολή Αλεξάνδρειας κ Κων/πολης.

- κινητικότητα εκκολαπτόμενων λογίων κ καθηγητών. Μόρφωση= ταξίδι + δαπάνες

• Παράδοξο: όχι σχέση εκπαίδευσης με απαιτήσεις σύγχρονης ζωής (γραφειοκρατική κυβέρνηση Διοκλητιανού ζητούσε ορισμένα προσόντα= μελέτη λατινικής, νοταριακές ικανότητες: στενογραφία, λογιστική= εξειδικευμένες σπουδές= απαξίωση από καθηγητές), επικράτηση εκπαίδευσης προσανατολισμένης σε τέχνη εκφώνησης λόγων σε συνέλευση πολιτών σε εποχή όπου δημοκρατία είχε σβήσει + Διδασκαλία ρητορικής σε αττική διάλεκτο (νεκρή γλώσσα)
• Τοποθέτηση σπουδαστών: κυβερνητικές υπηρεσίες, ελευθέρια επαγγέλματα= δικηγόροι (όχι απαίτηση νομικής εκπαίδευση), κληρονομικά καθήκοντα βουλευτή (εκπαίδευση μόνο ως εξάσκηση μυαλού, συγγραφή επιστολών, κοινό απόθεμα κοινοτοπιών), καθηγητές (εφάρμοζαν εκπαίδευση).

Οργάνωση πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης= απαιτήσεις κυβέρνησης στον τομέα εκπαίδευσης (γειτνίαση με βασιλική αυλή= προσέλκυση διακεκριμένων ρητόρων). Κωνσταντινούπολη= τάση για πανεπιστημιούπολη. Όχι ικανοποίηση κυβέρνησης από παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστημα= ίδρυση κρατικού πανεπιστημίου

• 425 διάταγμα ρύθμιση θέσης ιδιωτών καθηγητών= όχι χρήση δημόσιων αιθουσών. Δημόσιοι καθηγητές= όχι ιδιωτικά μαθήματα. + σύνθεση κρατικής σχολής= λατινικά (3 ρήτορες, 10 γραμματικοί), ελληνικά (5 σοφιστές, 10 γραμματικοί) + φιλοσοφία (1 καθηγητής), νομική (2 καθηγητές)

- διατάγματα για κτίρια πανεπιστημίου κ προοπτική αξιωμάτων καθηγητών (20 χρόνια υπηρεσίας= τίτλος κόμητα πρώτης τάξεως, όπως δημόσιος υπάλληλος μέσης βαθμίδας)

• Στόχος ίδρυσης πανεπιστημίου= εκπαίδευση κρατικών υπαλλήλων (πρακτικότητα εκπαίδευσης)

- πλήρης εξίσωση λατινικών με ελληνικά

- φροντίδα για νομικές σπουδές

- διορισμός καθηγητών από έπαρχο πόλης στο όνομα του αυτοκράτορα

• Πλειονότητα καθηγητών= γραμματικοί (δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης)= γυμνάσιο + πανεπιστήμιο υπό κρατική επίβλεψη.
• Επί Κωνσταντίνου Β΄: πνευματική πρωτεύουσα. Αλλά όχι σπουδαίοι λόγιοι από Κωνσταντινούπολη κατά τον 4^ο-6^ο αι.
• Εκκλησία (Αποστολικοί Κανόνες 4^ος)= πηγή σκανδάλου τα εθνικά βιβλία (πχ Όμηρος). Μόνο θεμιτό ενδιαφέρον= σωτηρία ψυχής. Κοινοί τόποι βυζαντινής φιλολογίας: α. κατάργηση ειδωλολατρικής παιδείας από Χριστό, γ. αποστόμωση φιλοσόφων από αμόρφωτους χριστιανούς αγίους. 4^ος αι. Ιουλιανός= απαγόρευση διδασκαλίας σε χριστιανούς: αντίθετη με πίστη τους.

- Αγία Γραφή σε άκομψα ελληνικά (4^ος αι.) + χριστιανική φιλολογία ακατάλληλη για γραμματική κ ρητορική εκπαίδευση κ άσκηση μυαλού + όχι διδασκαλία συλλογιστικής από Αγ. Γραφή (υπεράσπιση πίστης)= θεμιτή κ αναγκαία η μελέτη των εθνικών κειμένων για απόκτηση ευγλωττίας κ υπεράσπιση πίστης. Όχι απόρριψη κλασικής παιδείας από Μέγα Βασίλειο (νομοθέτης ανατολικού μοναχισμού) κ Καππαδόκες Πατέρες= όχι αποκλεισμός εθνικών κειμένων από σχολικό πρόγραμμα, όχι εγκαθίδρυσης ξεχωριστού εκπαιδευτικού συστήματος από Εκκλησία.

- Παράδοξο: χριστιανισμός δίνει πρακτική εφαρμογή σε ρητορική= κήρυγμα (σύνθεση κ πειθώ σε θεάρεστο σκοπό)

• Εικόνα φοιτητικής ζωής Πρώιμης περιόδου= Βίος Σεβήρου (μονοφυσίτης πατριάρχης Αντιόχειας). Σπουδές σε Αλεξάνδρεια (πανεπιστημιακό κέντρο αυτοκρατορίας). Πλειονότητα καθηγητών= ειδωλολάτρες. Ένταση μεταξύ χριστιανών-ειδωλολατρών σπουδαστών. Μακροχρόνιες, επίπονες σπουδές. Καψόνι στους πρωτοετείς. Στρατολόγηση σπουδαστών από ζηλωτές σε θρησκευτικές αδελφότητες (Βηρυτός). Κάψιμο βιβλίων.
• Ιουστινιανός= επιβολή θρησκευτικής ομοιομορφίας σε υπηκόους του. Κλείσιμο Ακαδημίας Αθήνας (δείγμα μισαλλοδοξίας) + απαγόρευση διδασκαλίας σε ειδωλολάτρες, αιρετικούς κ Εβραίους (διάταγμα 529). Διωγμός ειδωλολατρών. Τιμωρίες δασκάλων. Κάψιμο βιβλίων. Κατάργηση κρατικών επιχορηγήσεων σε καθηγητές.

Τέλος 6^ου αι.: παράδοση ανώτερης παιδείας επιζεί μόνο σε Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια κ Βηρυτό.

• Αίτια εξασθένισης εκπαιδευτικού συστήματος: α. Ιουστινιανός (ευθύνη), β. εξαφάνιση πόλεων (αιτία).
• Επαρχίες= μόνο στοιχειώδης εκπαίδευση (Ψαλτήρι= πρώτο αναγνωστικό μαθητών. Γεώργιος Χοιροβοσκός μέσα 8^ου αι.= συγγραφέας δημοφιλούς γραμματικής με βάση Ψαλτήρι) Εξάπλωση συνήθειας σε Κωνσταντινούπολη
• Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης σβήνει. Τελευταίος καθηγητής= Στέφανος Αλεξανδρέας (σχολιαστής Αριστοτέλη), εποχή Ηράκλειου (610). Μέχρι μέσα 9^ου αι. αναφέρεται μόνο ο Χοιροβοσκός.

- κανόνας της εν Τρούλω συνόδου (692 ορίζεται απαγόρευση ειδωλολατρικών συνηθειών πχ θέατρα σε σπουδαστές νομικής)= εξακολουθούν να υπάρχουν οι νομικές σπουδές

- 726 «τα εκπαιδευτήρια έσβησαν» (χρονογράφος Θεοφάνης)

- παρακμή ανώτερης εκπαίδευσης 7^ου αι.= αυτοβιογραφία Ανανία Σαρακηνού (Αρμένιος σοφός)= όχι σπουδαίοι δάσκαλοι σε Κωνσταντινούπολη. Μείωση ανώτερων σπουδών στο ελάχιστο μετά από βασιλεία Ηρακλείου.

- μεγαλύτερος ελληνόφωνος σοφός 8^ου αι.= Ιωάννης Δαμασκηνός

Αναγέννηση φιλολογικών σπουδών= τέλη 8^ου αι.

• εμφάνιση ομάδας ανθρώπων (ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι) με συμβατική ρητορική μόρφωση κ γνώση φιλοσοφίας= ιδιωτική μόρφωση, μετάδοση με ανεπίσημο τρόπο + μικρός αριθμός γραμματικών.
• εισαγωγή μικρογράμματης ή επισεσυρμένης γραφής (αντικατάσταση μεγαλογράμματης παραγωγής βιβλίων). Καθυστέρηση εφαρμογής (50 χρόνια). Διακοπή προμήθειας αιγυπτιακού παπύρου (βιβλία Αρχαιότητας)= υποταγή Αλεξάνδρειας σε Άραβες (7^ος)= αντικατάσταση με περγαμηνή (δυσεύρετη κ ακριβή)= ανάγκη για πιο συνεπτυγμένη μορφή γραφής (μικρογράμματη= νοταριανή γραφή συναλλαγών). 8^ος αι.= παραγωγή βιβλίων σε μικρογράμματη (μέχρι τότε όχι ζήτηση βιβλίων)

9^ος αι.= ανάπτυξη παιδείας

• Πρώτος αληθινός καθηγητής (9^ος αι.)= Λέων ο Μαθηματικός (οι Σαρακηνοί ήταν αφορμή να αναγνωριστεί η αξία του στην Πόλη ως δημόσιος καθηγητής).  
• Λέων= επικεφαλής νέας σχολής (φιλοσοφία, γεωμετρία, γραμματική)= ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης με κρατική επιχορήγηση σε Κων/πολη από εικονομάχους αυτοκράτορες. Έδρα= Μαγναύρα (αυτοκρατορικό ανάκτορο). Λιγότερο προσωπικό, βάρος σε θετικές επιστήμες (αποκλείονται νομικά, λατινικά)= σχολή για τεχνικούς (απουσία φιλολογικής καλλιέργειας) παρά για δημόσιους υπαλλήλους (απάντηση κυβέρνησης σε επιστημονικές προόδους Αράβων;) Λέων= έκδοση πλατωνικών κειμένων, νέα έκδοση Ομήρου σε μικρογράμματα γραφή, επιστημονικά χειρόγραφα Πτολεμαίου, Ευκλείδη, αστρολογία, προφητείες

• 9^ος αι.= ανάπτυξη παιδείας. Όχι σύνδεση με πανεπιστήμιο Μαγναύρας ή άλλο ίδρυμα. Μεγαλύτερος λόγιος εποχής= Φώτιος (δεν ξέρουμε πώς απέκτησε μόρφωσή του).
• Φιλολογική καλλιέργεια ξανακερδίζει ανώτερους κύκλους. Βασίλειος Α΄= Αρμένιος αγράμματος, γιος: Λέων Σ΄= φιλολογικές συγγραφές, γιος: Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (10^ος)= σοφός (ανάμειξη σε ανώτερη εκπαίδευση: ελευθέριες τέχνες κ επιστήμες, διορισμός εξαίρετων καθηγητών).

- Φιλοσοφία, ρητορική, γεωμετρία, αστρονομία.

- Διορισμός αποφοίτων ως δικαστές, αντιγραφείς, μητροπολίτες.

- Ανακτορική σχολή με στόχο εκπαίδευση προσωπικού για δικαστικό σώμα κ Εκκλησία (απουσία έδρας Δικαίου).

10^ος αι. μαρτυρίες για δευτεροβάθμια εκπαίδευση από αλληλογραφία ανώνυμου δασκάλου:

• Μαθητές κάθε ηλικίας. Πιο προχωρημένοι δίδασκαν αρχάριους.
• Αντικείμενο διδασκαλίας: αρχαία ελληνικά (γραμματική, προσωδία, ρητορική), παραδοσιακό πρόγραμμα γραμματικού
• Σκοπός= κατάληψη γραφειοκρατικών και εκκλησιαστικών θέσεων
• Δίδακτρα: όχι καθορισμένα.
• Ανταγωνισμός εκπαιδευτηρίων.
• Αν και ανεξάρτητο εκπαιδευτήριο= επιχορήγηση από πατριαρχείο (έλεγχος από εκκλησίες κ δημοτικές αρχές)
• Ύπαρξη «προέδρου σχολών»: επιβλέπει σχολεία κατά το πρότυπο συντεχνιών (αξίωμα «προέδρου»= αναμόρφωση δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης)

Πενιχρές πληροφορίες= δεν γνωρίζουμε τίποτα από 940 (Πορφυρογέννητος) μέχρι 1040 (Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος). Πλούσια εγκυκλοπαιδικά εγχειρήματα, αλλά όχι σύνδεση με κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Μετά από θάνατο Κωνσταντίνου Ζ΄= όχι πια αυτοκρατορική προστασία σπουδών. Ξανά πάλι επί Κωνσταντίνου Θ΄με διαφορετικό πνεύμα.

11^ος αι.= πιο δραστήριο πνευματικό κλίμα= εντονότερη αστική ζωή = άνοδος καινούριας τάξης αστών

• Εμφάνιση διανοουμένων με φήμη κ σημαντικές θέσεις σε αυλή κ Εκκλησία. Πολυμαθής Μιχαήλ Ψελλός (διοικητικά αξιώματα) + Ιωάννης Μαυρόποδας (μητροπολίτης), Ιωάννης Ξιφιλίνος (πατριάρχης Κων/πολης), Νικήτας, Κωνσταντίνος Λειχούδης. (Κίνημα που κράτησε 50 χρόνια). Σχέση μόρφωσης κ δημοσίων υπηρεσιών= παράδοση στο Βυζάντιο
• Ίδρυση 1047 κρατικής νομικής σχολής υπό προεδρία Ξιφιλίνου (καινοτομία)= εκπαίδευση μελλοντικών δικαστών, δικηγόρων, νοταρίων + ίδρυση σχολής φιλοσοφίας με επικεφαλής τον Ψελλό (ύπατος φιλοσόφων).
• Δευτεροβάθμια εκπαίδευση: περισσότερα σχολεία κατά τον 11^ο αι. (όχι μόνο ιδιωτικά, αλλά μόνιμα, προσαρτημένα σε εκκλησίες)= έλεγχος από πατριάρχη (αν και διδασκαλία παραδοσιακών μαθημάτων γραμματικού)
• Ψελλός= όχι μεγάλη πρωτοτυπία, ναι περιέργεια, ευρεία γνώση (γραμματική, ρητορική μέχρι φυσικές επιστήμες, φιλοσοφία, δίκαιο). Έλξη από απόκρυφες επιστήμες (θεωρίες Χαλδαίων, αστρολογία, δαιμονολογία, μυστικισμός), Πλάτων, νεοπλατωνικοί. Αναζωπύρωσε φιλοσοφία. Σπουδές= περιήγηση από δάσκαλο σε δάσκαλο κι από φιλόσοφο σε φιλόσοφο. Γονυκλισία σε ανώτερη φιλοσοφία Πατέρων χριστιανισμού.
• Ιωάννης Ιταλός, 1050 ήρθε στην Πόλη, μαθητής Ψελλού κ διάδοχός του ως ύπατος φιλοσόφων. Επί Μιχαήλ Ζ΄Δούκα (1076) κατηγορήθηκε για ασέβεια. Επί Αλέξιου Α΄ (1082) ανανέωση κατηγορίας. Αναθεματίστηκε, του απαγορεύτηκε να διδάξει, τον έκλεισαν σε μοναστήρι. Πολιτικά κίνητρα δίκης Ιταλού (κατασκευασμένες κατηγορίες= εφαρμογή διαλεκτικής σε άφατο μυστήριο ενσάρκωσης Χριστού κ εισαγωγή κοσμολογικών θεωριών ειδωλολατρών, θεωρία αιωνιότητας κόσμου, μετενσάρκωση ψυχών, ύπαρξη πλατωνικών ιδεών, αμφισβήτηση θαυμάτων Χριστού κ αγίων κ.α.). Όχι «άνθρωπος γραμμάτων» όπως Ψελλός, νέο φαινόμενο σε βυζαντινή πνευματική σκηνή. Εξαιτίας Ιταλού= άμεσος έλεγχος εκπαίδευσης από Εκκλησία.
• Από 10^ο αι.: ρόλος εκκλησίας σε δευτεροβάθμια εκπαίδευση. 1100 κ μετά: ολοκληρωμένο σύστημα λαϊκής κ θρησκευτικής εκπαίδευσης= δίκτυο δευτεροβάθμιων σχολείων στην Κων/πολη (σε εκκλησίες). Κορύφωση= μαθήματα βιβλικής ερμηνείας από 3 καθηγητές (Ψαλτηρίου, Επιστολών, Ευαγγελίου/οικουμενικού δασκάλου) + δάσκαλο ρητορικής (1082). Ανώτεροι εκπαιδευτικοί= ενσωματωμένοι σε ιεραρχία πατριαρχείου (επισκοπικές έδρες) πχ καθηγητής Ευστάθιος (μέγας σχολιαστής Ομήρου, αρχιεπίσκοπος Θες/νικης).

- κυριαρχία πατριαρχικής σχολής έως 1204

- όχι η φιλοσοφία στο πρόγραμμά της

- καταπνίγει φιλοσοφικό διαλογισμό στις σχολές

- 12^ος αι. κορύφωση διαμάχης, εξουσία Εκκλησίας

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

• 7^ος αι. και μετά= διάκριση δευτεροβάθμιας κ ανώτερων σπουδών τείνει να εξαφανιστεί
• Απόπειρες κυβέρνησης να ιδρύσει είδος πανεπιστημίου (καίσαρας Βάρδας, Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Κωνσταντίνος Μονομάχος)= πενιχρό αποτέλεσμα
• Όχι συνεχής παράδοση σε ανώτερες σπουδές. Εξάρτηση από προστασία φωτισμένου αυτοκράτορα.
• Συνεχής παράδοση μόνο στη διδασκαλία του δικαίου εντός συντεχνίας νοταρίων + γραμματικής, ρητορικής από γραμματικούς= αποκλειστικά στην Κωνσταντινούπολη
• Κύριο χαρακτηριστικό διδασκαλίας γραμματικού= συντηρητισμός (όχι σχέση με αγορά εργασίας πχ αττική διάλεκτος). Γνώση γραμματικής κ ρητορικής= καθόριζε χαρακτήρα συγκεκριμένης επαγγελματικής τάξης. Στόχος: εκτίμηση από ανώτερους (κομψές επιστολές, εκφωνήσεις λόγων παρουσία αυτοκράτορα) σφραγίδα καλλιεργημένου.
• Όχι μοναστική εκπαίδευση στο Βυζάντιο πέραν του στοιχειώδους επιπέδου. Διδασκαλία λειτουργίας, Ψαλτηρίου κ Καινής Διαθήκης σε μικρά παιδιά. Μέθοδος= αποστήθιση (όχι ανάγκη για γνώση γραμμάτων). Αποθάρρυνση εκπαίδευσης παιδιών σε μοναστήρια καθ όλη τη βυζαντινή περίοδο.

 ----------

NICOL, BYZANTIO KAI BENETIA, ΕΚΔ. ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, 2010

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΒΕΝΕΤΙΑ ΩΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ 

• Βενετσιάνικες πηγές για ιστορία Βενετίας= όχι πολλές (χρονικό Ιωάννου Διακόνου έως 1008, Ανδρέα Δάνδολου 14^ος )

- Ιστορία Βυζαντίου= Μιχαήλ Ψελλός, Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιωάννης Σκυλίτσης, Ιωάννης Ζωναράς.

• Επίσημες συναλλαγές με Κων/πολη= 1032 δόγης Ντομένικο Φλαμπιάνικο (τίτλος πρωτοσπαθάριου), 1043 δόγης Ντομένικο Κονταρίνι (τίτλοι πατρίκιου, ανθύπατου, μάγιστρου).
• Τίτλοι= απόδειξη αξίας για αυτοκράτορα σχέσεων Βυζαντίου-Βενετίας
• 11^ος αι.= μετατόπιση ισορροπίας δυνάμεων από Ανατολή σε Δύση
• Αρχές 11^ου= Βασίλειος Β΄: μεγαλύτερη σε έκταση κ πόρους αυτοκρατορία
• Τέλος 11^ου= ανωτερότητα αυτοκρατόρων Δύσης (καταγγελία πατριάρχη από πάπα ως αιρετικός+ Νορμανδοί καταβάλουν Βυζάντιο). Α΄ Σταυροφορία.
• Παρακμή Βυζαντίου μετά θάνατο Βασιλείου Β΄= αλλαγές κοινωνικής και οικονομικής δομής αυτοκρατορίας.

Αιτία: η ευημερία της

- πλουσιότεροι οι πλούσιοι,

- όχι ανοχή σε συνθήκες πειθαρχίας προηγούμενης εποχής

- κατάρρευση θεμάτων (διαίρεση επαρχιών σε στρατιωτικές/οικονομικές μονάδες)

- κατάρρευση συγκέντρωσης όλων των εξουσιών σε πρόσωπο/αξίωμα αυτοκράτορα

- σημάδια παρακμής (μαρτυρία Μιχαήλ Ψελλού)= αδυναμία αντιμετώπισης νέων εξωτερικών εχθρών (Νορμανδούς, Σελτζούκους Τούρκους)

• Βενετοί= όχι έλξη για κοινωνική δομή κ μορφή διακυβέρνησης Βυζαντίου. Εγκατάλειψη μοναρχικής συνήθειας. Εκλογή δόγη.
• Σχέση Βενετίας-Βυζαντίου= μακρά παράδοση + ρεαλισμός:

- Κων/πολη + βυζαντινά λιμάνια Ανατολικής Μεσογείου= θησαυροφυλάκια βενετικού εμπορίου

- Ανάγκη Βενετίας για συμμαχία με Βυζάντιο: αντιμετώπιση Δυτικών αυτοκρατόρων + θαυμασμός τέχνης κ πολιτισμού (όχι πολιτικού συστήματος). - Μεγαλύτερο μνημείο βυζαντινής επιρροής σε Βενετία= Άγιος Μάρκος (υπό δόγηδες Ντομένικο Κονταρίνι, Ντομένικο Σίλβιο κ Βιτάλε Φαλιέρ 1084. κίνητρο= αστική υπερηφάνεια), πρότυπο= Άγ. Απόστολοι Κων/πολης (μαυσωλείο αυτοκρατόρων). Πρώτος αρχιτέκτονας 11^ου αι.= Έλληνας

- επιγαμίες πχ δόγη Σίλβιο με αδερφή αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα + τίτλος πρωτοπροέδρου (μη επιτυχής γάμος).

• Μιχαήλ Ζ΄: ανέλαβε σε ναδίρ παρακμής Βυζαντίου. Κων/νος Ι΄(πατέρας του)= χαλάρωση άμυνας (χάσμα αστικής αριστοκρατίας πρωτεύουσας κ στρατιωτικής αριστοκρατίας επαρχιών)= διείσδυση Σελτζούκων Τούρκων σε βυζαντινά εδάφη (ζήλος ιερού πολέμου)= κύμα αντιδράσεων = στο θρόνο στρατιωτικός με αδύναμο στρατό= αποτυχία + κατάληψη λιμανιού Μπάρι από Νορμανδούς (1071)
• Νορμανδοί στη Δύση: 1046=έκκληση πάπα για προστασία από Βυζαντινούς αυτοκράτορες (χωρίς αποτέλεσμα). Συμβιβασμός πάπα κ αναγνώριση κατάκτησης. Γυισκάρδος (Νορμανδός αρχηγός)= υποτελής στον πάπα με τίτλο Δούκα Απουλίας. Αποστροφή Βυζαντινών γι΄ αυτή τη συμμαχία. Κατάκτηση Σικελίας από Νορμανδούς με ενθάρρυνση πάπα, μορφή ιερού πολέμου.

- Νορμανδοί θαυμάζουν πλούτο κ δόξα Βυζαντίου= διατήρηση βυζαντινού διοικητικού συστήματος, ελληνικών τίτλων + αξιώματα.

- Στόχοι Γυισκάρδου: α. κατάκτηση της Κων/πολης, β. στέψη ως αυτοκράτορας των Ρωμαίων.

• Εν όψει απειλής Τούρκων: πρόταση (δόλωμα) από αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ΄ προς πάπα= άρση σχίσματος εκκλησιών υπό εξουσία Ρώμης ως αντάλλαγμα στρατιωτικής βοήθειας (μεταγενέστερα: σύνηθες τέχνασμα βυζαντινής διπλωματίας).

- Πατριάρχης Γκράντο Βενετίας= επιδοκιμασία πάπα για προβάδισμά του έναντι αντιπάλων του + αναγνώριση ως πρώτο πατριαρχείο «Νέα Ακυληία»= κεφαλή/μητρόπολη Βενετίας/Ιστρίας (αντίδραση από πατριάρχη Αντιόχειας). Αποστολή Βενετού πατριάρχη σε Κων/πολη για διερεύνηση ένωσης εκκλησιών= ευαισθητοποίηση πάπα (υπόσχεση αποστολής στρατού με αντίτιμο την υποταγή των Ελλήνων)

- Επόμενος αυτοκράτορας (εκθρόνιση Μιχαήλ)= Νικηφόρος Γ΄(στρατιωτικής αριστοκρατίας)= απόρριψη συμφωνιών Μιχαήλ Ζ΄= εξουσιοδότηση Νορμανδών από πάπα υπέρ παλινόρθωσης Μιχαήλ (νορμανδική κατάκτηση Βυζαντίου με ευλογία πάπα ως ιερός πόλεμος)= ανησυχία Βενετών/Βυζαντίου

• Δόγης Βενετίας ήθελε να γίνει δούκας Δαλματίας. Δαλματία= κυριαρχία αυτοκράτορα κατ΄ όνομα (αυτόνομες πόλεις), βασιλικά προνόμια από πάπες, όχι pax romana πια (άφιξη Νορμανδών), όχι δυνατότητα προστασίας Δαλματίας κ Αδριατικής από αυτοκράτορα= δράση σε Βενετία (χρήση βυζαντινού τίτλου «αυτοκρατορικού πρωτοπροέδρου» από Δόγη, αλλά όχι και βυζαντινού πρωτοκόλλου= Βενετία ως αυτόνομο κράτος χωρίς αναφορά σε ανώτερη αρχή)
• Διάδοχος Νικηφόρου Γ΄ [χάος, αντιζηλίες, εχθροί (Σελτζούκοι, Νορμανδοί)]= Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (με βοήθεια στρατού) 1081 (άνοδος στο θρόνο/σταδιοδρομία Αλέξιου αποτυπώνεται στο περίφημο έργο βυζαντινής λογοτεχνίας της κόρης του Άννας Κομνηνή , Αλεξιάδας)
• 1081 σοβαρότερη απειλή= Νορμανδοί. Σύναψη ειρήνης Αλέξιου με Σελτζούκο σουλτάνο (αναγνώριση Νίκαιας ως κυρίαρχο κράτος + συμφωνία συνόρων) + ανάγκη χρημάτων κ συμμάχων (στρατός= ξένοι μισθοφόροι, Νορμανδοί, Τούρκοι κ.α., αδύναμο ναυτικό)= εξάρτηση αυτοκρατορίας από ξένες δυνάμεις κ διπλωματία (στρατολόγηση μισθοφόρων κ πληρωμή συμμάχων)= βοήθεια από παντού (Δυτικό αυτοκράτορα Ερρίκο Δ΄, πάπα, κυρίως Βενετία)
• Βενετοί= όχι μισθοφόροι, ναι θεωρητικά υποτελείς + ρεαλιστές (νορμανδική απειλή κατά ελευθερίας ναυσιπλοΐας τους σε Αδριατική)= προέβλεψαν όφελος από συνεργασία με Βυζάντιο. Υπόσχεση Αλεξίου για μεγάλες ανταμοιβές (με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο) σε βοήθεια Βενετών έναντι νορμανδικής εισβολής στο Δυρράχιο. Αδυναμία αυτοκρατορικού μισθοφορικού στρατού (ξηράς) να αντιμετωπίσει νορμανδικό στρατό= κατάληψη Δυρραχίου από Νορμανδούς (1082) κ διείσδυσή τους μέχρι Λάρισα

- επιστροφή Γυισκάρδου γιατί Δυτικός αυτοκράτορας ήταν στα τείχη Ρώμης

- αποστολή επιπλέον βενετικού στόλου= εκδίωξη Νορμανδών εισβολέων από Θεσσαλία κ Μακεδονία.

- αντεπίθεση Γυισκάρδου, στροφή Αλεξίου ξανά σε βοήθεια Βενετίας= τελική νίκη Νορμανδών (όλεθρος για Βενετία: απώλεια ανδρών και πλοίων)

- ανάληψη Βυζαντινών στην ενδοχώρα + αποδεκάτιση Νορμανδών (επιδημία)

- αναμονή ανταμοιβής Βενετών από Βυζάντιο (αν και προάσπιζαν δικά τους συμφέροντα)= 1082 κείμενο χρυσόβουλου Αλεξίου (διασώζεται)

ΧΡΥΣΟΒΟΥΛΟ ΑΛΕΞΙΟΥ

• Κείμενο χρυσόβουλου Αλεξίου=

α.ανταμοιβή για υπηρεσίες Βενετών στο Δυρράχιο

β. κίνητρο δέσμευσης για περαιτέρω βοήθεια

- καταστατικός χάρτης προνομίων Βυζαντινού αυτοκράτορα προς Βενετία

- ακρογωνιαίος λίθος αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας Βενετών σε ανατολική Μεσόγειο (πρότυπο για σειρά αυτοκρατορικών χρυσόβουλων προς Βενετία τα επόμενα εκατό χρόνια)

- Προνόμια:

1. ετήσια προσφορά είκοσι λιβρών σε βενετικές εκκλησίες

2. τιμή δόγη με τίτλο πρωτοσεβαστού (όχι ad personam, όπως Βυζάντιο, αλλά κληροδοτούμενος) + επαρκής μισθός

3. πατριάρχης Γκράντο κ διάδοχοι: ετήσιος μισθός 20 λιβρών + τίτλος υπέρτιμου

4. τρία χρυσά νομίσματα προς εκκλησία Αγ. Μάρκου Βενετίας από επιχειρήσεις Αμαλφιτάνων εμπόρων Κων/πολης κ αυτοκρατορία

5. παραχώρηση σε Βενετούς αριθμού καταστημάτων, εργοστασίων, σπιτιών Κων/πολης + ελεύθερη είσοδος/έξοδος στην περιοχή + αποθήκες + 3 αποβάθρες εκφόρτωσης στον Κεράτιο+ είσπραξη από εκκλησία Αγ. Ακινδύνου Βενετών ετήσιου εισοδήματος διπλανού φούρνου

6. παραχώρηση κυριότητα εκκλησίας Αγ. Ανδρέα στο Δυρράχιο με περιουσία κ έσοδά της

7. δικαίωμα εμπορίας σε όλη την αυτοκρατορία χωρίς δασμούς, φόρους, εισφορές

8. υπόσχεση Βενετών να υπηρετούν αυτοκράτορα κ διαδόχους με όλη τους τη δύναμη για πάντα (δωρεά προς Βενετούς αμετάκλητη κ απαράβατη)

9. παράβαση διατάξεων χρυσόβουλου= τιμωρία με πρόστιμο 10 λιβρών + καταβολή 4πλάσιου αξίας αγαθών που στερούνται από Βενετούς

• Χρυσόβουλο Βασιλείου Α΄για Βενετία (992)= διέλευση εμπορικών πλοίων προς Ελλήσποντο κ Κων/πολη (δασμοί μόνο σε ανώτερο αξιωματούχο κράτους)
• Χρυσόβουλο Αλεξίου Κομνηνού= μόνιμη παροικία Βενετών κατοίκων κ εμπόρων στον Κεράτιο + απαλλαγή από φόρους (εξαίρεση Κρήτη, Κύπρος)
• Προνόμιο ελεύθερου εμπορίου= εκτός ανταγωνισμού Έλληνες κ Ιταλούς στις βυζαντινές αγορές. Παραχώρηση μονοπωλίου, νόμιμα επικυρωμένου κ εγγυημένου επ΄ άπειρον στους Βενετούς.
• Σκληρή διαπραγμάτευση Βενετών. Πειθώ αυτοκράτορα σε πατριάρχη του για εκχώρηση εκκλησιών κ εκκλησιαστικής περιουσίας.
• Χρυσόβουλο με έννοια καταστατικού χάρτη (προσφορά αυτοκράτορα με ευγένεια και μεγαλοψυχία ως ένδειξη εύνοιας προς υπηρέτες του), όχι συμφωνητικό ανάμεσα σε ισότιμα μέλη (ασφαλιστική δικλείδα Αλέξιου: θα μπορούσε να αποσυρθεί παρά τις διακηρύξεις του εγγράφου για αιωνιότητα), αρχαϊκό ύφος.
• Χρυσόβουλο για Βενετούς= δρόμος προς πλούτο Βυζαντίου. (Φρόντισαν οι όροι να ανανεωθούν κ να επεκταθούν τα επόμενα χρόνια.)
• Χρυσόβουλο για Βυζαντινούς= επαναφορά Βενετών στη σφαίρα επιρροής Βυζαντίου ως συμμάχους κ ευγνώμονες υπηκόους. Όχι αναφορά σε πρόξενο ή αντιπρόσωπο Βενετών στην Κων/πολη. Απευθυνόταν σε δόγη κ λαό Βενετίας για ρυθμίσεις περιουσίας συμπατριωτών τους στην Κων/πολη.
• 1084 τιμή δόγη Βιτάλε Φαλιέρ με δεύτερο αυτοκρατορικό χρυσόβουλο= παραχώρηση δικαιοδοσίας σε Δαλματία/Κροατία + τίτλος πρωτοσεβαστού [παραχώρηση Φαλιέρ βενετικής περιουσίας στην Κων/πολη στην εκκλησία (μοναστήρι Σαν Τζόρτζιο Ματζόρε Βενετίας κ πατριάρχη Γράντο) ως ιδιοκτησία], παραχώρηση εκκλησίας Αγ. Ανδρέα στο Δυρράχιο στους Βενετούς (επανήλθε στην κυριαρχία Βυζαντίου 1085)

- Απόκτηση μακροπρόθεσμων επενδύσεων Βενετών από Δυρράχιο έως Κων/πολη και Λαοδικεία ΜικράςΑσίας

- Αποπεράτωση νέας εκκλησίας Αγ. Μάρκου Βενετίας (καθαγίαση με υπερφυσικό μυστήριο= κατά το παράδειγμα χτιστών εκκλησίας Αγ. Αποστόλων Κων/πολης).

- Πάλα ντ΄ Όρο= παραγγελία Φαλιέρ, εκτελέστηκε από βυζαντινούς τεχνίτες 1105 (αναπαράσταση δόγη πρωτοσεβαστού με πλήρη αυτοκρατορικά εμβλήματα, σκήπτρο, στέμμα, φωτοστέφανο) 12^ος αι.= το πρωτόκολλο δεν θα επέτρεπε πορτρέτο δόγη πλάι σε αυτοκράτορα (σαν ίσοι) 13^ος αι.= Δ΄ Σταυροφορία (1204) οικειοποίηση σχεδόν αυτοκρατορικού τίτλου ηγεμόνα των τριών ογδόων της Κων/πολης (από 1204 και μετά: οι δόγηδες ένιωθαν πως είχαν δικαίωμα να φορούν στολίδια αυτοκράτορα). Διάλυση συνεταιρισμού Βυζαντίου-Βενετίας (ανακαίνιση Πάλα:αφαιρέθηκε μορφή αυτοκράτορα κ τοποθετήθηκε μορφή δόγη)= σύμβολο σχέσης Βυζαντίου-Βενετίας αρχών 12^ου αιώνα.

Ετοιμασία δεύτερης νορμανδικής κατάκτησης Βυζαντίου (γιος Γυισκάρδου, 1105) με ευλογίες πάπα= πολιορκία Δυρραχίου (όχι πια αδύναμη η βυζαντινή αυτοκρατορία + ενισχύσεις από Βενετία)= παράδοση κ συνθηκολόγηση με Αλέξιο (όρκος υποτέλειας Νορμανδού αρχηγού σε αυτοκράτορα)

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ

[Τελευταίο χρυσόβουλο Αλέξιου Γ΄= 1198]

Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄= διοργάνωση νέας σταυροφορίας (στόχος= απελευθέρωση Ιερουσαλήμ από απίστους)= ιερός πόλεμος

- Βενετοί= όχι ενθουσιώδεις σταυροφόροι (πόλεμος= βλάβη εμπορίου)

- Νέος πάπας= υπενθύμιση σε δόγη αφορισμού του αν προμήθευε Σαρακηνούς

- Βυζαντινοί αυτοκράτορες= διαμαρτυρία για προδοτικό εμπόριο Βενετίας (επιχείρημα Βενετίας= όχι λαός αγροτικός= όχι πόλεμος στους πελάτες τους)

Σύγχρονες πηγές για Δ΄ Σταυροφορία κ συμμετοχή Βενετίας= περιεκτικές. Έγραψαν Μαρτίν ντα Κανάλ (1275) + Γοδεφρείδος Βιλλεαρδούινος (από τους αρχηγούς της σταυροφορίας), Ροβέρτος Κλαρί (απλός ιππότης), Νικήτας Χωνιάτης (βυζαντινός), πάπας Ιννοκέντιος Γ΄(επιστολές/πράξεις)= αυτόπτες μάρτυρες (μεροληπτούν)

Σταυροφορία αντί για Ιερουσαλήμ πήγε Κωνσταντινούπολη.

(Σύγχρονος ιστορικός: γεγονότα 1204= σύμπτωση περιστάσεων, αναποδιές, λάθη)

Κατά Χωνιάτη κύριος υπεύθυνος εγκλημάτων= δόγης Βενετίας (Ερρίκος Δάνδολος)

• Κήρυξη σταυροφορίας= μικρή ανταπόκριση από βασιλιάδες Ευρώπης (άλλοι τοπικοί πόλεμοι, εσωτερικές διαμάχες)

- αρχηγοί Σταυροφορίας= βόρεια Γαλλία, Νορμανδία, Φλάνδρα, Καμπανία

- μεθοδική κατάστρωση σταυροφορίας από πάπα

- επιθυμία πάπα για συμμετοχή Βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Γ΄

• Αλληλογραφία πάπα-αυτοκράτορα:

- δυσκολία συνύπαρξης δύο ελέω θεού μεγαλειοτήτων

- μονολιθικότητα βυζαντινής πολιτικής κοσμοθεωρίας (κατά πάπα)

- επιθυμία πάπα επαναφοράς ορθοδόξων σε καθολική εκκλησία και αναγνώρισης ανωτερότητας Αγίας Έδρας (στόχος= στροφή κατά του Ισλάμ)

- ενδιαφέρον Αλέξιου για συμμαχία με πάπα (κοινός εχθρός: Φίλιππος Σουηβίας)

• Σχέδιο σταυροφορίας: κατεύθυνση προς Αίγυπτο, αντιμετώπιση απίστων Παλαιστίνης πριν την Ιερουσαλήμ
• Ανάγκη μεταφοράς σταυροφορικού στρατού με πλοία= προσέγγιση Βενετίας για διάθεση πολεμικών κ μεταφορικών πλοίων

- Βενετία: απρόθυμη (πόλεμος=βλάβη εμπορίου). Αναζήτηση εγγυήσεων για κέρδος (γόητρο/οικονομικό).

- Επιχειρηματική πρόταση Βενετίας στους σταυροφόρους («για την αγάπη του Θεού») για ναυπήγηση/εξοπλισμό στόλου + προσφορά προμηθειών για 12 μήνες= κόστος 85000 αργυρά μάρκα:

α. προκαταβολή κόστους,

β. ½ των κτήσεων που θα κατακτούσε η σταυροφορία

- Υπογραφή συνθήκης Βενετίας-σταυροφόρων με ομόφωνη συγκατάθεση Μεγάλου Συμβουλίου και συνέλευσης λαού (υπογραφή Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου)= καθοδήγηση σταυροφορίας από Βενετία

- Ανησυχία πάπα για κίνητρα Βενετών (όχι σταυροφορικός ζήλος) και έλεγχο σταυροφορίας= έγκριση υπό έναν όρο: αποχή σταυροφόρων από επιθέσεις κατά χριστιανών εκτός ιερού λόγου που θα έκρινε ο παπικός λεγάτος (διορατικότητα Ιννοκέντιου)

• 1201 θάνατος Τιμπώ Καμπανίας (από τους αρχηγούς της σταυροφορίας)= νέος αρχηγός ο Βονιφάτιος Μονφεράτ (οικογενειακούς δεσμούς με προηγούμενους αυτοκράτορες Βυζαντίου, Μανουήλ Α΄, Ισαάκιου Β΄= αντιπάθεια προς Βυζαντινούς)

- Επίσκεψη Βονιφάτιου στον Φίλιππο Σαβοΐας (παράπονα κατά Βυζαντινών) + γιος τυφλωμένου Ισαάκιου (Αλεξίου Άγγελος, δραπέτης από Κων/πολη επιθυμεί υποστήριξη για δικαίωση πατέρου του + αναγνώριση δικαιώματός του στο θρόνο)= συζήτηση για χρήση σταυροφορίας ως μέσο τιμωρίας αδικίας κ ανατροπής αυτοκράτορα (διαβεβαιώσεις γιου για υπεράσπιση από λαό= είσοδος σε Κωνσταντινούπολη χωρίς βία)

- παρουσίαση σχεδίου στον πάπα= απόρριψη (όχι δικαιολογημένη η διεκδίκηση του θρόνου + Αλέξιος Κομνηνός πρόθυμος να συζητήσει ένωση εκκλησιών)= όχι σε σταυροφορία μέσω Κωνσταντινούπολης (όχι επιθέσεις σε χριστιανούς)

• Συγκέντρωση σταυροφορικών στρατιών σε Βενετία (1202). Όχι συγκέντρωση οφειλόμενων ναύλων. Προτροπή Βενετών να πλεύσουν και να καταλάβουν λιμάνι Ζάρας (δαλματικές ακτές) με αντίτιμο την αναβολή εξόφλησης του χρέους. Αποδοκιμασία σταυροφόρων κ παπικού λεγάτου (ως πόλεμος εναντίον χριστιανών κ μονάρχη που ήταν υπέρ της σταυροφορίας). Τελικά κατάληψη Ζάρας (δαλματικές ακτές)= ιερός/απαραίτητος πόλεμος (για να μην καταρρεύσει η σταυροφορία). Δόγης Δάνδολος φοράει Σταυρό προσκυνητή κ ηγείται. Επίδειξη βενετικής δύναμης. Λεηλασία Ζάρας. Συγχώρεση πάπα + αφορισμός δόγη (απόκρυψη από τον ίδιο).
• Μήνυμα σε Βονιφάτιο από Φίλιππο Σουηβίας= προσυπέγραφε πρόταση Αλεξίου Άγγελου για αποκατάστασή του στο βυζαντινό θρόνο κ πρότεινε πλουσιοπάροχες αμοιβές στους σταυροφόρους (200.000 μάρκα, προμήθειες για ταξίδι προς Αίγυπτο, 100.000 βυζαντινούς στρατιώτες, 500 άνδρες για Άγιους Τόπου + υπόσχεση αναγνώρισης ανωτερότητας Έδρας Ρώμης)

- έπαιζαν με ιπποτικά αισθήματα σταυροφόρων λέγοντας πως πρόκειται για αποκατάσταση αδικίας, έργο φιλανθρωπίας κ δικαιοσύνης

- όχι εμπιστοσύνη Βενετίας σε Βυζαντινό αυτοκράτορα (είχε παραχωρήσει προνόμια σε Πισάτες κ Γενοβέζους) + μεγάλο χρέος προς Βενετία (χωρίς προοπτική εξόφλησης)= υποστήριξη Βενετίας σε Βονιφάτιο (νέος βυζαντινός αυτοκράτορας= εξόφληση χρέους σταυροφορίας + εξασφάλιση συμφερόντων βενετικής συνοικίας Κων/πολης)

- σταυροφόροι υπέρ ιδέας κατεύθυνσης προς Αίγυπτο μέσω Κων/πολης για πράξη φιλανθρωπίας με πλούσια αμοιβή (υπογραφή επίσημης συμφωνίας χωρίς ενημέρωση του πάπα για την αλλαγή του σχεδίου)

• Έλληνες Δυρραχίου= προσφωνούν Αλέξιο Άγγελο αυτοκράτορά τους

Έλληνες Κέρκυρας= θορυβώδη διαδήλωση εναντίον του

Πάπας= καταδίκη σχεδίου (όχι σταυροφορία για πολιτικό θέμα ελεημοσύνης ή ανάμιξης σε υποθέσεις Εκκλησίας για επανένωση) κ αφορισμό Βενετών. Σταυροφορία εκτός ελέγχου πάπα.

• Πρεσβεία αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄ με υποσχέσεις προμηθειών αν συνέχιζαν το ταξίδι τους [όχι σπουδαίος βυζαντινός στόλος και στρατός (ξένοι μισθοφόροι), όχι προετοιμασίες μάχης]
• Όχι λαός να υποδεχθεί νεαρό Αλέξιο (όχι σε αυτοκράτορα που θα επέβαλαν Λατίνοι). Ο δόγης Δάνδολος γνώριζε τι έπαιζε (σκηνοθέτησε φαρσοκωμωδία εμφάνισης νεαρού Αλέξιου= επίδειξη αναγκαιότητας μάχης)
• Επίθεση σε Κωνσταντινούπολη με οδηγίες δόγη.
• Υποχώρηση αυτοκράτορα (δραπέτευσε από Πόλη με κοσμήματα)= επαναφορά τυφλού/γέρου Ισαάκιου Β΄= σκοπός σταυροφορίας είχε επιτελεστεί

- έκπληξη: αγνόηση βυζαντινής παράδοσης από κατοίκους Κων/πολης (ακατάλληλος ένας τυφλός για αυτοκράτορας). Συμβασιλέας= νεαρός Αλέξιος

- Όχι υποχρέωση Βυζαντινών προς Λατίνους, όχι βοήθεια προς νεαρό Αλέξιο

- Αδύνατη η εξόφληση χρέους του προς Βενετούς (φτωχό αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο). Προσπάθεια συλλογής χρημάτων ιδιοποιούμενος πλούτο αριστοκρατικών οικογενειών (πιστών σε προηγούμενο αυτοκράτορα)= ιεροσυλία για Βυζαντινούς.

• Υπόσχεση νεαρού Αλεξίου για ένωση Εκκλησιών: Υπόσχεση πάπα για συγχώρηση σταυροφόρων αν κατάφερναν την επιστροφή Εκκλησίας Ελλήνων στη μητρική Εκκλησία της Ρώμης: μετά συνέχιση για ανάκτηση Άγιων Τόπων
• Φόβος νεαρού Αλεξίου ότι θα έχανε το θρόνο αν έφευγαν οι σταυροφόροι. Παραμονή δόγη για ένα χρόνο ακόμη (1204) με αντίτιμο παράταση συνθήκης.
• Σκέψη δόγη: δύο τρόποι εξυπηρέτησης βενετικών συμφερόντων

α. στήριξη νεαρού Αλεξίου στην εξουσία

β. κατάληψη πόλης από σταυροφόρους (αξίωση ανταμοιβής τους)

• Εκστρατεία νεαρού Αλέξιου και Βονιφάτιου κατά Βουλγάρων + φυγάδα Αλέξιου Γ΄= επίθεση Ελλήνων σε λατινικές συνοικίες Κων/πολης (κατά Γενοβέζων, Πισατών κ Βενετών) 15000 Λατίνοι καταφύγιο σε μισθοφόρους= αναπόφευκτη πια η σύγκρουση Ελλήνων-Λατίνων (εκμετάλλευση κατάστασης από δόγη φέρνοντας σε δύσκολη θέση νεαρό Αλέξιο= τελεσίγραφο ότι αν δεν εκπλήρωνε υποσχέσεις του θα κήρυτταν πόλεμο)

Κατάσταση:

α. πόλεμος Ελλήνων – Λατίνων

β. εξέγερση Ελλήνων κατά αυτοκράτορα (Αλέξιο Δ΄) για το αδιέξοδο

• Προσπάθεια εκλογής άλλου αυτοκράτορα (συνωμοσία με αρχηγό Αλέξιο Μουρτζουφλό). Αναγόρευση από επαναστατημένο όχλο νεαρού Νικόλαου Κανναβού ως αυτοκράτορα. Εκτός ελέγχου η κατάσταση για Αλέξιο Δ΄= αναζήτηση προστασίας Δυτικών με αντάλλαγμα παλάτι Βλαχερνών= υποκλοπή μηνύματος από Μουρτζουφλό: κατάληψη παλατιού από τον ίδιο ως Αλέξιος Ε΄. Απαγχονισμός Αλεξίου Δ΄.
• Νέος αυτοκράτορας= πρόθεση ακύρωσης κάθε συμφωνίας με Λατίνους κ εκδίωξή τους.
• Θάνατος Αλέξιου Δ΄ και πατέρα του Ισαάκιου Β΄= όχι ηθικές υποχρεώσεις σταυροφόρων προς Έλληνες: ναι σε πρόταση Δάνδολου για επίθεση κ αρπαγής πλούτου Κων/πολης κ ορισμό δικού τους αυτοκράτορα (στόχος Δ΄ Σταυροφορίας είχε γίνει η κατάκτηση της Πόλης+Βυζαντινής αυτοκρατορίας)
• Ψυχρός υπολογισμός Βενετών + αγανάκτηση, ηθικός ζήλος σταυροφόρων Διαβεβαίωση πάπα ότι επρόκειτο για ιερό πόλεμο:

α. εκδίκηση δολοφονίας Αλεξίου Δ΄,

β. υποταγή Βυζαντινής Εκκλησίας/αυτοκρατορίας στη Ρώμη (Έλληνες= συνειδητά σχιματικοί= άπιστοι, κρίμα τόσα κειμήλια και λείψανα αγίων να είναι σε τέτοια χέρια (άφεση αμαρτιών σε όσους θα πέθαιναν)

• Σταυροφόροι= εγκλωβισμένοι, χωρίς προμήθειες, χωρίς προστασία από νέο καθεστώς Κων/πολης, χωρίς ευκολία διαφυγής
• 1204 σύναψη συνθήκης σταυροφόρων για διαχείριση υπό κατάκτησης Πόλης και αυτοκρατορίας μεταξύ δόγη Δάνδολου (Βενετία), Βονιφάτιου (Μονφεράτ), Βαλδουίνου (Φλάνδρα), δύο Γάλλων ιπποτών (εκ μέρους σταυροφόρων). Προνόηση για:

- μοιρασιά λαφύρων (πλήρης αποζημίωση Βενετών= ¾ των λαφύρων)

- εκλογή αυτοκράτορα (επιτροπή 6 Φράγκων και 6 Βενετών).

- διανομή επαρχιών (επιτυχών υποψήφιος= αυτοκρατορικά παλάτια κ ¼ πόλης/αυτοκρατορίας. Αποτυχών- Αγία Σοφιά+ δικαίωμα εκλογής πατριάρχη. Ισόποση διανομή ¾ πόλης μεταξύ Βενετών κ υπολοίπων, ονόματα πόλεων, λιμανιών, νησιών, επαρχιών)

- περιουσία σταυροφόρων ως τιμάρια από αυτοκράτορα

- όχι υποχρέωση δόγη να παρέχει στρατιωτική ή άλλη υπηρεσία σε αυτοκράτορα για κομμάτι αυτοκρατορίας του

Συνθήκη= εξυπηρέτηση κ επέκταση συμφερόντων Βενετίας (αδιαφορία για συμφέροντα Ελλήνων + ξέχασαν Αγίους Τόπους)

• Σταυροφόροι= πεπεισμένοι ότι Κων/πολη θα βελτιωνόταν πνευματικά κ οικονομικά υπό έλεγχο Δύσης κ Ρωμαϊκής Εκκλησίας.
• Έναρξη επίθεσης: 9 Μαρτίου 1204. Αλέξιος Ε΄ καταφεύγει στη Θράκη. Ανακύρηξη νέου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Λάσκαρη= απέπλευσε με πλήθος προσφύγων σε ασιατική πλευρά Βόσπορου. Παράδοση πόλης από αντιπροσωπεία Βυζαντινών ιερέων στο Βονιφάτιο. (Διαφυγή αριστοκρατών με υπάρχοντά τους. Απλός κόσμος= επευφήμησε Βονιφάτιο ως νέο αυτοκράτορα)
• Αρχηγοί σταυροφόρων στα αυτοκρατορικά παλάτια + άδεια σταυροφόρων για λεηλασία πόλης (έφτιαξαν κανονισμούς λεηλασίας που δεν τηρήθηκαν)
• 3 καταστροφικές πυρκαγιές, σκόπιμες κ μόνιμες καταστροφές, λεηλασίες, ληστείες, σφαγές, γκρέμισμα/διαρπαγή μνημείων, κειμηλίων, κοσμημάτων, έργων τέχνης, βεβήλωση σορού Ιουστινιανού, καταστροφή Αγίας Τράπεζας Αγίας Σοφίας= τρόπαια
• Καταδίκη σταυροφόρων από πάπα (τα είχε προβλέψει, αλλά όχι αποτρέψει)
• Διανομή λαφύρων σύμφωνα με συνθήκη.
• Εκλογή αυτοκράτορα μεταξύ Βονιφάτιου (Μονφεράτ) και Βαλδουίνου (Φλάνδρα). Παραίτηση δόγη από διεκδίκηση θρόνου. Προτίμηση Βονιφάτιου από λαό, ευνόηση Βαλδουίνου από δόγη. Στέψη Βαλδουίνου στην Αγία Σοφία. Οπαδοί Βονιφάτιου τον ενθαρρύνουν να υποσκάψει νέο αυτοκράτορα (προτίμηση Θεσσαλονίκης αντί επαρχιών Μικράς Ασίας κ Πελοποννήσου). Αποτροπή από δόγη εμφύλιου πολέμου (Βονιφάτιος VS Βαλβουίνου).και παραχώρηση Θεσσαλονίκης σε Βονιφάτιο.
• Ενημέρωση πάπα για κατόρθωμα Δ΄ Σταυροφορίας.

- Χαρά για θαύμα Θεού.

- Λύπη για λεηλασία πόλης κ ρυθμίσεις Βενετών για διοίκηση Βυζαντινής Εκκλησίας (συμφωνία ότι αν σταυροφόροι εξέλεγαν αυτοκράτορα, οι Βενετοί θα όριζαν πατριάρχη Κων/πόλεως).

- Αντικατάσταση ορθοδόξων με Λατίνους εφημέριους (είχαν διαφύγει οι κληρικοί και ο Έλληνας πατριάρχης)= εξέλεξαν μόνοι τους ως πατριάρχη Βενετό Θωμά Μοροζίνι (ήταν τότε στην Ιταλία) + διάταγμα ότι μόνο Βενετοί ως εκλέξιμοι στη σύνοδο του καθεδρικού ναού (συμπεριφορά Βενετών σκανδαλώδη γιατί ήταν ακόμα υπό παπική απαγόρευση αφορισμού)

- αίτημα δόγη προς πάπα για άρση αφορισμού σε αναγνώριση υπηρεσιών Βενετών σε Θεό και Ρωμαϊκή Εκκλησία. Απάντηση πάπα να ορίσουν πρεσβυτέρο από εκεί (όχι αναγνώριση εκλογής Θωμά Μοροζίνι= άκυρη γιατί δεν είχαν δικαίωμα οι Βενετοί να το πράξουν)

- θυμός πάπα για παπικό λεγάτο που απάλλαξε μόνος του τους Βενετούς

α. από απαγόρευση αφορισμού

β. από σταυροφορικούς όρκους

• Επικύρωση εκλογής Μοροζίνι από πάπα. Στόχος: τήρηση τάξης νέας Λατινικής αυτοκρατορίας + ένωση Εκκλησιών (όχι εμπιστοσύνη σε Δάνδολο, αλλά αναγνώριση υπηρεσιών του στη χριστιανοσύνη κ απαλλαγή από σταυροφορικούς όρκους και αφορισμό)

ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΧΡΕΗ

• Βενετοί: επωφελήθηκαν από τη λατινική κατάκτηση Βυζαντίου (1204)

Γενοβέζοι: επωφελήθηκαν από την παλινόρθωση του Βυζαντίου (1261)

(τελευταίοι που εγκατέλειψαν κτήσεις τους από επέλαση Οθωμανών)

• Γενοβέζοι Γαλατά= συμφωνία με Τούρκους μετά πτώση Πόλης

- όχι καταστροφή Γαλατά (ναι καταστροφή τειχών, παράδοση όπλων)

- ναι ελεύθερο/ασφαλές εμπόριο σε Οθωμανική αυτοκρατορία

- ναι φόροι αρσενικών κατοίκων + Τούρκος κυβερνήτης + διόδια

• Βενετοί= επένδυση περισσότερων κεφαλαίων σε Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ελπίδα για συνεννόηση με Τούρκους. Εμπειρία Βενετών σε διαπραγματεύσεις με απίστους + συμμετοχή σε συζητήσεις για σχεδιασμό σταυροφοριών (στόχος η ανάκτηση της Κων/πολης κι όχι η απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ)

- Αδιαφορία Τούρκων για προώθηση βενετικού εμπορίου (προτιμούσαν κατακτήσεις από εμπόριο)

- Αδιαφορία υπόλοιπης Χριστιανοσύνης για σταυροφορίες εναντίων Τούρκων.

- Απορρόφηση βενετικών αποικιών στη Ρωμανία από Οθωμανούς (Εύβοια 1470, Μεθώνη, Κορώνη 1500, Μονεμβασιά 1540, Νάξος 1566, Κύπρος 1571, Κρήτη 1669)

• Μετά 1453 χάθηκαν απομεινάρια Βυζαντινής αυτοκρατορίας. (Αυτοκαταστροφή Ελλήνων δεσποτών Μορέα κ Ιταλών δεσποτών Ηπείρου= κάλεσαν Τούρκους για βοήθεια σε μικροδιαμάχες εξουσίας, παράδοση Μυστρά 1460, Ιωάννινα 1430, Άρτα 1449, Ιόνια νησιά 1479, Τραπεζούντα 1461).
• Σουλτάνος= κύριος Ρουμ, Ρούμελης, Ασίας, Ευρώπης (1480 μετάλλιο Λαυρέντιου Μεδίκων προς τιμή σουλτάνου)
• Υποταγή Βυζαντινής αυτοκρατορίας με βία.
• Βενετική αυτοκρατορία με περισσότερες δυνάμεις αντίστασης (τιμή κ κέρδος Βενετίας= επιβίωση Βενετικής αυτοκρατορίας).

- Έλλειψη πελατών. Νέοι εμπορικοί δρόμοι σε άλλες θάλασσες (15^ος).

- Χωρίς έλεγχο Κων/πολης= χωρίς σημείο αναφοράς για Ελλήσποντο, Βόσπορο κ αποικίες Αιγαίου. (Από 11^ο αι. πλούτος Βενετίας= Βυζάντιο δια της Κων/πολης).

ΣΧΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ – ΒΕΝΕΤΙΑΣ

• Σχολαστική καταγραφή χρεών βυζαντινών αυτοκρατόρων. (ο τελευταίος αυτοκράτορας πέθανε χρωστώντας 17.163 υπέρπυρα χωρίς να υπολογίσουμε οφειλές προγόνων)
• θησαυροφυλάκιο Αγ. Μάρκου + εκκλησία + Πάλα ντ΄ Όρο + πλατεία= πλούτος Βυζαντίου (χρυσό, ασήμι, λείψανα, κοσμήματα). Οι Βενετοί τα θεωρούσαν τμήμα κληρονομιάς τους (όχι αίσθηση οφειλής)

- μεγαλύτερο μέρος πλούτου= επένδυση σε εμπορικές επιχειρήσεις (Κων/πολη, Ρωμανία, Μαύρη Θάλασσα). Χρυσόβουλο Αλεξίου Α΄ (1082)= προστασία επενδύσεων κ δικαιωμάτων Βενετών από νόμο.

• Ισχυροί αυτοκράτορες= περιορισμός προνομίων πχ Ιωάννης Β΄(1119) υπενθύμισε ότι προνόμια συναρτώνται με καλή συμπεριφορά.

- 1148 Μανουήλ Α΄επιβεβαιώνει κ επεκτείνει προνόμια

• Αλληλεξάρτηση Βυζαντίου-Βενετίας

- Αυτοκράτορες= πολύτιμος συνεταιρισμός για αμοιβαία βοήθεια κατά Αράβων ή Νορμανδών σε δυτική Μεσόγειο κ Αδριατική

- Δόγηδες= ενδιαφέρον για ελευθερία Αδριατικής για το δικό τους συμφέρον

• Πλεονέκτημα Βενετών= εμπορική συνοικία Κων/πολης (διεύρυνση= προστριβές με βυζαντινό λαό) Έλληνες VS Βενετών (αντιπάθεια). Σύλληψη κ φυλάκιση χιλιάδων Βενετών από Μανουήλ Α΄ για παραβατικότητα (1171).
• Ισαάκιος Β΄= τρία χρυσόβολα για Βενετία= επάνοδος ισορροπίας (που είχε ανατρέψει ο Μανουήλ) προς όφελος Βενετίας. Αρχή διεκδικήσεων αποζημιώσεων για χαμένες περιουσίες.
• Αλέξιος Γ΄ (πιο αδύναμος από Ισαάκιο)= προσπάθεια εξουδετέρωσης βενετικής απληστίας ενισχύοντας φιλοδοξίες Γένοβας, Πίζας. Απόσπαση κι άλλου χάρτη προνομίων από Βενετούς= ισχυρότερη η αποικία στην Πόλη. Καταγραφή προνομίων βενετικού λαού σε χρυσόβουλο 1198 (χρήσιμο σημείο αναφοράς αν Κων/πολη έπεφτε σε έλεγχο Δύσης)
• 12^ος αι. φόβος Βυζαντινών για εισβολή Δύσης (Νορμανδοί, Γερμανοί) Επιτεύχθηκε από στρατιώτες του Χριστού= ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Κατάκτηση κατά Ιννοκέντιο Γ΄= τρόπος Θεού για επαναφορά αποπλανημένων Ελλήνων σε αγκαλιά Ρώμης.
• Δ΄ Σταυροφορία= ωφέλιμη για βενετικό εμπόριο. 57 χρόνια χωρίς ανησυχία προστασίας δικαιωμάτων Βενετών εμπόρων στο Βυζάντιο. Λατινική αυτοκρατορία Κων/πολης= επικερδέστερη επένδυση Βενετών.

- 1261 οι άλλοι Λατίνοι άφησαν βυζαντινά πλούτη. Έλληνας αυτοκράτορας.

• Μιχαήλ Η΄(νέος αυτοκράτορας). Όχι πια εμπιστοσύνη Βυζαντίου-Βενετίας (περιορισμός επιγαμιών, όχι σπουδές γιων δόγηδων σε Κων/πολη)

- Άρνηση Βενετών σε πρόταση αυτοκράτορα Μιχάλ για ανακωχή (1265).

- Συμβιβασμός με λιγότερα (1268) ώστε να έχουν πρόσβαση σε Πόλη για τα επόμενα 5 χρόνια

- Διαδικασίες πειθαναγκασμού ή εκφοβισμού αυτοκρατόρων, επικύρωση κάθε λίγα χρόνια δικαιωμάτων Βενετών Κων/πολης.

• Α΄ επικύρωση δικαιωμάτων: 1277 (δύο σημαντικά προνόμια)

- δικαίωμα εμπορίου στη Μαύρη Θάλασσα (ανεκτίμητα κέρδη + πόλεμο με Γενοβέζους) Θύματα εμπορικής αντιζηλίας Βενετίας-Γένοβας= Βυζάντιο (εξάρτηση για σίτηση, όχι μέσα ναυπήγησης βυζαντινών πλοίων)

- δική τους εμπορική συνοικία σε Κων/πολη

• Υπεύθυνοι καταστροφικών εμφυλίων πολέμων που διαίρεσαν Βυζάντιο (14^ος) = Ιταλοί και Τούρκοι (έσπερναν διχόνοια κ οδήγησαν αυτοκρατορία σε πτώχευση). Ενεχυρίαση βυζαντινών κοσμημάτων Στέμματος στη Βενετία + διαμάχη Βενετίας-Γένοβας για Τένεδο.
• Παράπονα Βενετών στους Βυζαντινούς (σε κάθε ανανέωση της πρόσκαιρης ειρήνης)

- διευθέτηση αποζημιώσεων

- εισαγωγή σιτηρών κ πώληση κρασιού στην Κων/πολη

• Προστασία κερδών Βενετίας= υπεράσπιση βενετικών αποικιών στη Ρωμανία έναντι Τούρκων (Κέρκυρα, Μεθώνη, Κορώνη, Εύβοια= σταθμοί ζωτικής σημασίας)
• Σφάλμα Βενετών= κατάληψη Θεσσαλονίκης (15^ος)= υπέρογκα ποσά χωρίς αντίκρισμα + αντιζηλία Τούρκων (μάθημα: σημαντικότερη η καλή διάθεση των σουλτάνων από των αυτοκρατόρων για τα κέρδη τους).
• Στόχος Βενετών= κέρδος. Επέμεναν στις οφειλές.
• Σημεία μετάνοιας:

- σχολαστική ευσυνειδησία για ευημερία Ελλήνων Τενέδου όταν εκδιώχτηκαν από το νησί τους

- μετά 1453: γενναιοδωρία προς Έλληνες πρόσφυγες που κατέφυγαν σε Βενετία (και πάλι δόξα κ κέρδος για Βενετία κ Ιταλία)

- πρόταση σε αυτοκράτορα για άσυλο στη Βενετία (προτίμησε να πεθάνει μαχόμενος. Εκτέλεση ελίτ βυζαντινής αυτοκρατορίας από σουλτάνο για να μη σχηματιστεί εξόριστη κυβέρνηση, κάποιοι δραπέτευσαν)

• Έλληνες πρόσφυγες σε βενετικές αποικίες Ρωμανίας κ Βενετία. Αποστολή περιουσιών πλούσιων αριστοκρατών σε ασφαλή Ιταλία πχ Μέγας Δούκας Νοταράς. Αριστοκράτες που σώθηκαν: 6 Παλαιολόγοι, 2 Καντακουζηνοί, 2 Λασκαρίδες, 2 Κομνηνοί, 2 Νοταράδες κ άλλοι λιγότερο επιφανείς (επιβίβαση σε γενοβέζικο πλοίο)
• Επιρροή Άννας Παλαιολογίνα-Νοταρά κ Ευδοκίας Καντακουζηνής= επιρροή ως μεσολαβητές προς βενετικές αρχές για Έλληνες πρόσφυγες που ζητούσαν άσυλο στη Βενετία..
• Κάποιοι Έλληνες δήλωσαν οπαδοί της ένωσης εκκλησιών Φλωρεντίας. Άλλοι ένιωθαν ως μόνη ταυτότητα την ορθόδοξη πίστη τους.
• 1456: αίτημα Ελλήνων Βενετίας για άδεια ίδρυσης ορθόδοξης εκκλησίας (εκ μέρους καρδινάλιου Ισίδωρου Κιέβου). 1470: επιτράπηκε η χρήση παρεκκλησίου Αγίου Μπιάτζιο ως μόνος τόπος ορθόδοξου εκκλησιασμού (αλλιώς πρόστιμα). 1475 ιδιωτικό παρεκκλησίου Άννας Νοταρά (προστάτιδα Ελλήνων Βενετίας)
• 1478: πάνω από 4000 Έλληνες Βενετίας (ξένη κοινότητα με συνοικία, χωρίς χάρτη δικαιωμάτων). Ιστορία αμοιβαίας αντιπάθειας= αποστάσεις Ελλήνων από Βενετούς, περιφρόνηση Βενετών προς Έλληνες.
• Βενετία 15^ου αι.= ζενίθ δόξας/πλούτου της. Απαίτηση σεβασμού από Έλληνες. Εκκλησιαστικές αρχές= απαιτούσαν εκκλησιασμό τους σε λατινικές εκκλησίες (ένωση Φλωρεντίας)

Κοσμικές αρχές= πιο ελαστικές

• 1494: αίτημα Ελλήνων για σχηματισμό αδελφότητας (όπως οι άλλες ξένες κοινότητες Σλάβων, Αλβανών, Αρμένιων)= δεκτό (πρώτη επίσημη αναγνώριση νομιμότητας ελληνικής παροικίας από Βενετούς)

- σχηματισμός φιλανθρωπικής κ θρησκευτικής κοινότητας με δικούς της αξιωματούχους κ συμβούλια (στόχος= προώθηση ελληνικών συμφερόντων κοινότητας). Μέλη 250.

- Προστάτης: Άγ. Νικόλαος των Μύρων (άγιος Ελλήνων και Βενετών)

- 1539: άδεια για να χτίσουν εκκλησία Αγ. Γεωργίου των Ελλήνων (στο Ρίο ντέι Γκρέτσι)= έγκριση από πάπες κ κλήρο Βενετίας υπό όρο ότι λειτουργία, αν και στα ελληνικά, θα γινόταν σύμφωνα με λατινικό δόγμα κατά απόφαση Συνόδου Φλωρεντίας. 1577 επέτρεψε σιωπηρά να θέσουν την εκκλησία υπό την άμεση δικαιοδοσία Ορθόδοξου Πατριάρχη Κων/πόλεως.

• Έλληνες Βενετίας= εργατικοί, νομοταγείς ως κοινότητα, πρόθυμοι να υπηρετήσουν βενετικό κράτος ως στρατιώτες, ναύτες, έμποροι, τεχνίτες, καλλιτέχνες (αγιογράφοι). Μαντονέροι= κακοί ζωγράφοι, αλλά δημοφιλείς (εικόνες Παναγίας κατά βυζαντινή ή δυτική τεχνοτροπία). Σπουδαίοι ζωγράφοι: Μιχαήλ Δαμασκηνός, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
• Σχηματισμός ομάδων ελαφρά οπλισμένων ιππέων= Έλληνες κ Αλβανοί (stradioti). Στόχος: να σωθεί ό,τι απέμεινε από βενετική αυτοκρατορία. Διακεκριμένος stradioti: Ματθαίος Σπαντούδης (τιμήθηκε με από Φρειδερίκο Γ΄ Αψβούργων με τίτλο Κόμη κ Ιππότη Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας).

Έλληνες μέτοικοι πριν την Άλωση της Πόλης: κοινότητα Βενετίας με αίσθημα ασφάλειας (κοινή γλώσσα, φυλή, θρησκεία)

• Λόγιοι και διανοούμενοι:

- Πρότυπο= Βησσαρίων από Τραπεζούντα: επίσκοπος Νίκαιας (εγκατάσταση 1440 ως διανοούμενος προσήλυτος). Έκανε εντύπωση στη Σύνοδο Φλωρεντίας. Χρίστηκε καρδινάλιος. Στόχος του= μετάδοση πνευματικής κ φιλοσοφικής κληρονομιάς ελληνικού κόσμου + γεφύρωση χάσματος με λατινική Δύση + διάσωση ελληνικών βιβλίων από καταστροφή Βυζαντίου. Ισοζυγισμένη παρουσίαση πλατωνικής σκέψης στη Δύση. «Βενετία= ένα άλλο Βυζάντιο για τους Έλληνες». 1468: δωρεά βιβλιοθήκης του στη Γερουσία Βενετίας (900 χειρόγραφα, 600 ελληνικά)= πυρήνας Μαρκιανής Βιβλιοθήκης για τη διατήρηση και διάδοση της γνώσης

- Μανουήλ Χρυσολωράς= υποκίνηση αναβίωσης κλασικών ελληνικών σπουδών (διορισμός του στη Φλωρεντία το 1396). Ενέπνευσε Ιταλούς λόγιους να μελετήσουν ελληνική γλώσσα κ λογοτεχνία στην Κων/πολη (πχ Γκουαρίνο Βερόνας, Φραγκίσκος Φίλελφος, Αινείας Σύλβιος/μελλοντιός πάπας Πίος Β΄)

• Εξάπλωση ενθουσιασμού μελέτης ελληνικών γραμμάτων σε Πανεπιστήμιο Πάδουας (κοντά στη Βενετία)= ενδιαφέρον διανοουμένων Δημοκρατίας (όχι πολλοί οι Βενετοί λόγιοι).
• Βενετοί= οξυδερκείς και πρακτικοί, χωρίς φιλοσοφικές ανησυχίες. Ανάγκη διοίκησης από γιατρούς κ δικηγόρους= σπουδές σε Πανεπιστήμιο Πάδουας
• Ίδρυση πρώτου σχολείου Βενετίας με ελληνικά στο πρόγραμμα από Γκουαρίνο Βερόνας (1414). Μαθητής Γκουρίνο= Φραντσέσκο Μπάρμπαρο (μετάφραση Παράλληλων Βίων Πλουτάρχου, υπεύθυνος έλευσης Κρητικού φιλοσόφου Γεωργίου Τραπεζούντιου= προαγωγός μελέτης ελληνικών).
• Έλληνες έρχονταν με δώρα στη Βενετία ως διαβατήρια ελευθερίας (ιερά λείψανα, θησαυρούς). Παρουσιάζονταν ως διάδοχοι Πλάτωνα κ Περικλή παρά ως Βυζαντινοί επαίτες. Φιλοσοφία και λογοτεχνία αρχαίου κόσμου συνάρπαζαν Δυτικούς λόγιους 15^ου αι. (ουμανιστών). Θρήνος για βιβλία που χάθηκαν παρά για τον ίδιο το βυζαντινό κόσμο κ τον Ορθόδοξο χριστιανισμό
• Βενετοί: απέκτησαν περιουσία από Βυζάντιο κι όχι Αρχαία Αθήνα. Άλωση Πόλης= επηρέασε οικονομία. Αδιάφορη η φιλοσοφία Πλάτωνα, Αριστοτέλη. Ελληνικά Βενετών= αγοράς και ναυσιπλοΐας. Αύξηση κινήματος Ιταλικής Αναγέννησης= είδαν τιμή και κέρδος στη δίψα για εκμάθηση ελληνικών
• Μέσα 15^ου: Πανεπιστήμιο Πάδουας συναγωνίζεται Φλωρεντίας ως κέντρο ακαδημαϊκών σπουδών Ελληνικών. Πρώτη έδρα= 1463 (Δημήτριος Χαλκοκονδύλης).
• Προσέλκυση λογίων για χειρόγραφα Βησσαρίωνα (Μαρκιανή)
• 1484: Ιταλός τυπογράφος εκδίδει Ελληνική Γραμματική (Ερωτήματα) Μανουήλ Χρυσολωρά
• 1486: πρώτο ελληνικό τυπογραφείο Κρητικών Λαόνικου και Αλέξανδρου
• 1493: επιχείρηση τυπογραφίας Κρητικού Ζαχαρία Καλλέργη (αποκλειστική πρόσληψη Ελλήνων). 1494: α΄ έκδοση μεγάλου ελληνικού λεξικού Βυζαντίου
• 1495: ελληνικό τυπογραφείο Άλδου Μανούτιου (Βενετία= ελληνικά χειρόγραφα + τάξη ευκατάστατων + αυτόχθονες Έλληνες αντιγραφείς, εκδότες, στοιχειοθέτες)= τύπωσε χειρόγραφα Ελλήνων κλασικών + ίδρυσε Ακαδημία όπου Έλληνες κ Δυτικοί λόγιοι αντάλλασσαν ιδέες/συζητούσαν (αποκλειστικά στα ελληνικά)= εργασία σε εκπατρισμένους λόγιους Βυζαντίου= συμβολή σε διάδοση ελληνικών γραμμάτων/σκέψης.
• Ιταλική Αναγέννηση όφειλε σε βενετικό δεσμό με Βυζάντιο (προσέλκυση Ελλήνων). Ελληνική συμβολή στην Αναγέννηση.
• Βενετία= πύλη από και προς ελληνική Ανατολή. Διοχέτευση χειρογράφων και λογίων προς Ιταλία= συμβολή σε Ιταλική Αναγέννηση κ αναβίωση ελληνικών γραμμάτων στη Δύση.
• Ελληνική συμβολή στην εξόφληση χρέους Βενετίας προς Βυζάντιο (παροχή στέγης από Βενετία)
• Αναπλήρωση έλλειψης πολιτιστικής ανταλλαγής Βυζαντινών-Βενετών παρά τους τόσους αιώνες στενών επαφών. [Αποδοκιμασία μικτών γάμων. Ελάχιστοι Βυζαντινοί, έμποροι, ναυτικοί, πήγαν ποτέ στη Βενετία. Μετά τον Δάνδολο κανείς δόγης δεν πήγε στην Πόλη. Μόνοι Βυζαντινοί επισκέπτες Βενετίας ήταν οι αυτοκράτορες και οι πρεσβευτές τους. Λόγος αυτοκρατόρων για φιλία Βυζαντινών-Βενετών, αλλά σε χαμηλότερο επίπεδο= έλλειψη κατανόησης, αντιπάθεια. (Περιπλανώμενοι Βενετοί ναυτικοί/έμποροι= όχι προαγωγή πολιτισμού.) Διαφορά: θρησκεία. Βενετοί: πρώτα η καταγωγή και μετά η πίστη. Βυζαντινοί: θρησκεία ως το βαθύτερο και πιο μισαλλόδοξο αίσθημα.] 

  

----------

ΓΡΗΓΟΡΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

MANGO

• Κοινωνία κ οικονομία Πρώιμης Περιόδου

- όχι θεωρία αυτοκρατορικής διαδοχής

- κοινωνία με βάση ιδέα τάξης

- στρατός πρώιμης (κινητή δύναμη, φρουρά συνόρων)

- αστικά βουλευτήρια/δεκουρίωνες

- πολιτική ιεραρχία

- κοινωνική πρόνοια Εκκλησίας

- νομισματικό σύστημα – ανισότητες

- τεχνίτες, έμποροι, δούλοι, χωριά, χειρώνακτες, κολονοί

- επίσκοποι, δεκουρίωνες, αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι

• Κοινωνία κ οικονομία Μέσης Περιόδου

- όχι μεγάλες υπηρεσίες, πολλοί αξιωματούχοι υπόλογοι σε αυτοκράτορα (όχι ιεραρχική εξάρτηση, ναι αρχή ισοβαθμίας)

- επαρχιακή διοίκηση κατά θέματα

- παραμεθοριοποίηση, στρατιωτικοποίηση, αγροτοποίηση αυτοκρατορίας

- κατάρρευση αστικής ζωής

- εκκλησία ως ιδιώτης (όχι κοινωνική πρόνοια, δωρεές σε μοναστήρια)

- 7^ος εμφάνιση ηγετικών οικογενειών ξενικής καταγωγής

- 10^ος λιμός= εμφάνιση δυνατών (επιρροή, αξιώματα) + προσπάθεια ελέγχου τους από αυτοκράτορα (δημοσιονομικοί/εκσουσσείες, στρατιωτικοί λόγοι)

- όχι καλοδεχούμενη η κοινωνική άνοδος

- εκφεουδαλισμός (θεσμός πρόνοιας, πάροικοι, ιδιωτικοί στρατοί, δεσμοί εξάρτησης, άτυπο σύστημα= διάσπαση κεντρικής εξουσίας)

- επανάκαμψη αστικής ζωής (συντηρητισμός κυβέρνησης)

- 11^ος άνοιγμα σε εμπόριο, αύξηση επαγγελματιών, αλλαγές σε στρατό (2 δομέστιχοι, φόρος αντί στρατιωτικής θητείας, πολιτική (μεσαία στρώματα, άνοιγμα συγλήτου)

- αίτια αρχής κατάρρευσης (Πετσενέγκοι, Νορμανδοί, Σελτζούκοι, Σταυροφορίες, αποστρατιωτικοποίηση, επέκταση πέρα από λογικά όρια)

- Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (χρυσόβουλα, σύστημα πρόνοιας, διαμελισμός αυτοκρατορίας, τίτλοι= βαθμοί συγγένειας)

ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ Κ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΟΛΕΩΝ

• Αυτοκρατορία= σύνολο πόλεων τειχισμένων
• Ζωή δημόσια πόλεων, εκκλησιαστική πολεμική
• 6^ος συμφορές, ρόλος Αιγύπτου, μεταφορών. Συνέπειες οικονομικές, δημογραφικές, κοινωνικές
• Μέση περίοδος= σύνολο κάστρων
• Πόλη Κωνσταντινούπολης 4^ος – 9^ος
• Ανάκαμψη: 8^ος (νέος χαρακτήρας οικοδομημάτων)
• Αστικά μοναστήρια (δωρεές)
• Αναβίωση πόλεων= μικροαστοί, κέρδος στους ξένους
• 12^ος αυτονόμηση βενετικής συνοικίας, προνόμια
• Δ΄ σταυροφορία

ΝΙCOL

ΒΕΝΕΤΙΑ= ΣΥΝΕΤΑΙΡΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

• 11^ος επίσημες συναλλαγές + τίτλοι + επιγαμίες
• Μετατόπιση ισορροπίας δυνάμεων σε Δύση (Νορμανδοί, καταγγελία από πάπα πατριάρχη ως αιρετικό). Παρακμή Βυζαντίου
• 1046 έκκληση πάπα σε Βυζάντιο για βοήθεια εναντίων Νορμανδών. Όχι αποτέλεσμα= Συμμαχία με Γυισκάρδο (βλέψεις τελευταίου σε Βυζάντιο)
• Μιχαήλ Ζ΄ (ναδίρ Βυζαντίου, χάσμα στρατιωτικής κ αστικής αριστοκρατίας)
• Τέχνασμα/δόλωμα Μιχαήλ Ζ΄για βοήθεια από πάπα (ένωση Εκκλησιών), απόρριψη συμφωνιών από Νικηφόρο= ναι πάπα σε νορμανδική κατάκτηση Δυρραχίου.
• Αναλαμβάνει Αλέξιος Α΄ Κομνηνός /με βοήθεια στρατού (ανάγκη χρημάτων/συμμάχων, εξάρτηση από ξένες δυνάμεις κ διπλωματία)= ανταμοιβές, προνόμια σε Βενετούς
• Ανάγκη Βενετίας για συμμαχία (αντιμετώπιση Δυτικών αυτοκρατόρων, εμπόριο + θαυμασμός για πολιτισμό/τέχνη) θεωρητικά υποτελείς + ρεαλιστές
• Ανάγκη Βυζαντίου για συμμαχία (όχι στρατός, όχι χρήματα)
• Συμφέρον Βενετίας: αντιμετώπιση απειλής κατά ναυσιπλοΐας τους + κέρδη
• Χρυσόβουλο Αλεξίου (πρότυπο για επόμενα)= ακρογωνιαίος λίθος βενετικής αυτοκρατορίας

Προνόμια: (αντί υπόσχεσης υπηρέτησης αυτοκρατόρων)

- ετήσιες προσφορές σε βενετικές εκκλησίες

- τίτλοι δόγη (πρωτοσεβαστός) + μισθός

- μισθό σε πατριάρχη + τίτλο υπέρτιμου

- χρυσά νομίσματα σε Αγ. Μάρκο

- παραχώρηση βενετικής παροικίες + αποβάθρες + αποθήκες

- εμπόριο χωρίς δασμούς, φόρους, εισφορές

- παραχωρήσεις εκκλησιών

- παράβαση= τιμωρίες/πρόστιμα

- έννοια καταστατικού χάρτη

• 2^ο χρυσόβουλο:

- δικαιοδοσία σε Δαλματία/Κροατία

- τίτλος πρωτοσεβαστού

- παραχώρηση εκκλησίας σε Δυρράχιο

• Πάλα ντ΄ όρο = βυζαντινοί τεχνίτες, καθαγίαση Αγ. Μάρκου κατά το πρότυπο των Αγ. Αποστόλων Κωνσταντινούπολης (υπερφυσικά)
• 1204: δόγηδες ένιωθαν δικαίωμα να φορούν στολίδια αυτοκράτορα. Διάλυση συνεταιρισμου.

Δ΄ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ

• Πάπας Ιννοκέντιος Γ= διοργάνωση νέας σταυροφορίας (ιερός πόλεμος)
• Βενετοί= βλάβη εμπορίου (όχι φανατικοί)
• Πηγές: Βιλλεαρδουίνος, Ιννοκέντιος, Κλαρί, Χωνιάτης, Κανάλ
• Αρχηγοί: Γαλλία, Νορμανδία, Φλάνδρα, Καμπανία
• Επιθυμία πάπα συμμετοχής Αλέξιου, αλλά δυσκολία συνύπαρξης δύο ελέω Θεού αυτοκρατοριών
• Επιθυμία πάπα επαναφοράς ορθόδοξων σε καθολική εκκλησία (στροφή κατά Ισλάμ)
• Ανάγκες μεταφοράς στρατού με πλοία= βοήθεια από Βενετούς (εγγυήσεις, κέρδη, επιχειρηματική πρόταση= προκαταβολή + ½ κατακτημένων κτήσεων). Συνθήκη Βενετίας-σταυροφόρων
• 1201 θάνατος Τιμπώ Καμπανίας, νέος αρχηγός ο Βονιφάτιος Μονφεράτ (επίσκεψη σε Φίλιππο Σαβοΐας, πρόταση χρήσης σταυροφορίας ως μέσο τιμωρίας αδικίας υπέρ Αλέξιου Άγγελου)= απόρριψη από πάπα (Αλέξιος Γ΄ συζητά ένωση εκκλησιών)
• 1202 στρατός σε Βενετία + όχι προκαταβολή ναύλων= προτροπή Βενετών για κατάληψη λιμανιού Ζάρας για αναβολή εξόφλησης χρέους.
• Μήνυμα από Φίλιππο Σαβοΐας για πρόταση Αλεξίου Αγγέλου (αμοιβές + αναγνώριση ανωτερότητας Έδρας Ρώμης)= υποστήριξη Βενετίας
• Παιχνίδι με ιπποτικά συναισθήματα (αποκατάσταση αδικίας, φιλανθρωπία)= επίσημη συμφωνία, πάπας= καταδίκη σχεδίου/αφορισμό
• Δόγης Δάνδολος= φαρσοκωμωδία εμφάνισης Αλέξιου, επίθεση σε Πόλη, υποχώρηση αυτοκράτορα.
• Όχι βοήθεια βυζαντινών σε νέο Αλέξιο= αδύνατη εξόφληση χρέους προς Βενετούς, ιδιοποίηση πλούτου (ιεροσυλία). Υπόσχεση για ένωση Εκκλησιών από Αλέξιο Άγγελο. Υπόσχεση συγχώρεσης πάπα αν επίτευξη τέτοιου στόχου.
• Δόγης: τρόποι εξυπηρέτησης συμφερόντων= α. στήριξη Αλέξιου, β. κατάληψη πόλης
• Εκστρατεία νέου Αλέξιου εναντίον Βουλγάρων κ Αλέξιου Γ΄= επίθεση Ελλήνων σε λατινικές συνοικίες α. πόλεμος Ελλήνων-Λατίνων, β. εξέγερση Ελλήνων κατά νεαρού Αλέξιου. Απαγχονισμός του.
• Νέος αυτοκράτορας= πρόθεση ακύρωσης συμφωνιών + όχι ηθικές υποχρεώσεις σταυροφόρων= επίθεση κ αρπαγή πλούτου Πόλης
• Ιερός πόλεμος: α. εκδίκηση δολοφονίας νεαρού Αλέξου, β. υποταγή Βυζαντινής Εκκλησίας στη Ρώμη.
• 1204 συνθήκη σταυροφόρων για διαχείριση Πόλης/αυτοκρατορίας (Δάνδολος, Βονιφάτιος, Βαλδουίνος, 3 ιππότες/εκ μέρους σταυροφόρων): μοιρασιά λαφύρων, εκλογή αυτοκράτορα, διανομή επαρχιών, εκλογή πατριάρχη, τιμάρια σταυροφόρων
• Παράδοση πόλης, διαφυγή αριστοκρατών με υπάρχοντά τους, λεηλασία
• Καταδίκη σταυροφόρων από πάπα + χαρά για θαύμα θεού ένωσης
• Θυμός πάπα για κυριαρχία Βενετών σε εκλογή πατριαρχών. Επικύρωση Μοροζίνη, τήρηση τάξης νέας Λατινικής αυτοκρατορίας κ ένωση, απαλλαγή Δάνδολου από αφορισμούς κ σταυροφορικούς όρκους

ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΧΡΕΗ

• Βενετοί, Γενοβέζοι, Γενοβέζοι Γαλατά
• Αδιαφορία Τούρκων για βενετικό εμπόριο
• Αδιαφορία χριστιανών για σταυροφορίες εναντίων Τούρκων
• Απορρόφηση βενετιών αποικιών από Οθωμανούς, υποταγή βυζανίου με βία
• Βενετία: α. έλλειψη πελατών (νέοι δρόμοι σε άλλες θάλασσες), β. όχι πια έλεγχο Πόλης= όχι σημείο αναφοράς σε Αιγαίο

ΣΧΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ-ΒΕΝΕΤΙΑΣ

• Σχολαστική καταγραφή χρεών
• Θησαυροφυλάκιο Αγ. Μάρκου + Πάλα ντ΄ όρο κλπ= πλούτος Βυζαντίου
• Χρυσόβουλα= προστασία επενδύσεων/δικαιωμάτων από νόμο
• Αλληλεξάρτηση: Αυτοκράτορες= βοήθεια κατά Αράβων/Νορμανδών. Βενετοί= ελευθερία Αδριατικής για συμφέρον τους
• Αλέξιος Γ΄: όχι τόσο χρυσόβουλα (1198), αλλά ενίσχυση Γένοβας, Πίζας
• Δ΄ σταυροφορία= όφελος Βενετίας, τρόπος θεού επαναφοράς Ελλήνων σε Ρώμη.
• 1261 επιστροφή Βυζαντινής αυτοκρατορίας από Λατίνους, όχι εμπιστοσύνη Βυζαντίου-Βενετίας= επικύρωση κάθε λίγα χρόνια δικαιωμάτων Βενετών Πόλης

- 1277: δικαίωμα εμπορίου σε Μαύρη Θάλασσα (διαμάχες με Γενοβέζους). Εμπορική αντιζηλία Βενετίας-Γένοβας με θύμα Βυζάντιο. Τένεδος.

• Υπεύθυνοι εμφυλίων= Ιταλοί κ Τούρκοι
• Μόνιμα παράπονα Βενετών: α. αποζημιώσεις, β. εισαγωγή σιτηρών κ πώληση κρασιού σε Πόλη
• Σφάλμα Βενετών= κατάληψη Θεσσαλονίκης (αντιζηλία Τούρκων)
• Στόχος = κέρδος
• Μετάνοια: α. ευσυνειδησία για ευημερία Ελλήνων Τενέδου, β. γενναιοδωρία σε Έλληνες πρόσφυγες

ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

• Άννα Παλαιολογίνα-Νοταρά, Ευδοκία Καντακουζηνή= μεσολαβητές σε βενετικές αρχές
• Έλληνες: α. οπαδοί ένωσης εκκλησιών Φλωρεντίας, β. ταυτότητα=ορθοδοξία
• Αίτημα για ίδρυση εκκλησίας 1456
• 1478 χωρίς χάρτη δικαιωμάτων. Ιστορία αμοιβαίας αντιπάθειας, αποστάσεις
• 1494 αίτημα για σχηματισμό αδελφότητας= δεκτό (νομιμότητα): φιλανθρωπική κ θρησκευτική κοινότητα. Αγ. Νικόλαος= προστάτης
• 1539 άδεια για χτίσιμο εκκλησίας Αγ. Γεωργίου
• 1577 σιωπηρή άδεια να τεθεί υπό άμεση δικαιοδοσία Ορθόδοξου Πατριάρχη
• Στρατιώτες, ναύτες, έμποροι, τεχνίτες, καλλιτέχνες, μαντονέροι, ζωγράφοι, stradioti (ελαφρά οπλισμένοι ιππείς), Βησσαρίων, Χρυσολωράς, πανεπιστήμιο Πάδουας
• Βενετοί κ  φιλοσοφία= σχέση μηδαμινή (τιμή/κέρδος= εκμάθηση ελληνικά)
• Δώρα Ελλήνων. Απόγονοι Πλάτωνα, Περικλή κι όχι βυζαντινοί επαίτες
• Τυπογράφοι Έλληνες/Ιταλοί (Καλλέργης, Άλδος Μανούτιος), χειρόγραφα, Ακαδημία Ελλήνων κ Δυτικών λογίων= συμβολή σε διάδοση ελληνικών γραμμάτων
• Βενετία= πύλη από και προς ελληνική Ανατολή